Blago zapadne Srbije: nekropola stećaka u Perućcu
Nekropola stećaka u Perućcu najveća je nekropola stećaka u ovom delu Srbije i jedna od retkih koja je delom arheološki istražena.
Najveći broj stećaka nalazi se u Bosni i Hercegovini. Sahranjivanje pod stećcima datuje se od 12-16. veka, o čemu svedoče natpisi na spomenicima i nalazi iz grobova. Oni se prostiru na teritoriji zapadne Srbije, severne Crne Gore i jugoistočne Hrvatske.
Pretpostavka je da ima oko 70.000 stećaka na prostoru centralnog Balkana. Na teritoriji Srbije registrovano je 203 nekropole sa stećcima, odnosno 4118 nadgrobnih obeležja, koji se datuju od 14-15. veka.
Mramorje u Perućcu
Arheološko nalazište Mramorje nalazi se na samom ulazu u naselje Perućac, sa desne strane magistralnog puta i na desnoj obali reke Drine. Perućac se nalazi 12 km jugozapadno od Bajine Bašte na putu za planinu Taru i Nacionalni park „Tara“. Mramorje se nalazi 16 m iznad toka reke Drine koja je podložna plavljenju i koja nije uređena.
Nekropola stećaka u Perućcu datuje se od 14-15. veka. I reč je najvećoj nekropoli stećaka u Srbiji. Nalazište je kategorisano kao kulturno dobro od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju 1968. godine. Od 2016. godine, zajedno sa još dva nalazišta sa stećcima u Srbiji uvršten je u Uneskovu listu svetsku baštine.
Iz ranije poznatih izvora zna se da je na nekropoli bilo 112 spomenika, a danas je vidljivo i zabeleženo najmanje 85 nadgrobnih spomenika.
U severnom delu nekropole ka Drini su se nalazili stećci, ali se zemljište sa obale obrušilo i moguće da je povuklo neke spomenike. I na drugim mestima na nekropoli iz starijih izvora vide se spomenici kojih danas nema. Neki su zbog svoje težine i same blizine reke verovatno utonuli u zemlju. Takođe, na nekropoli su bila nelegalna iskopavanja i verovatno pomeranja pojedinih spomenika. Naime, središnji deo nekropole nije bio pošteđen izgradnjom nekadašnjeg puta, što je dovelo do devastiranja nalazišta.
Prilikom nelegalnih kopanja pod stećcima pronađeni su ljudski skeletni ostaci i dva bakarna prstena sa geometrijskim ornamentom. Ispod jednog drugog stećka pronađena je tzv. naroskana naušnica, kakva se nosila u 14. veku.
Arheološka iskopavanja
Manja arheološka iskopavanja na lokalitetu Mramorje u Perćcu sproveli su stručnjaci iz Narodnog muzeja u Beogradu, predvođeni muzejskim savetnikom – arheologom dr Eminom Zečević 2010. godine. Sondažna iskopavanja su sprovedena zbog malih finansijskih sredstava, nedostatkom fizičkih radnika i određene mehanizacije.
Kako Emina Zečević navodi u radu objavljenom u Glasniku srpskog arheološkog društva 33, bilo je neophodno izmeštanje spomenika za potrebe arheoloških istraživanja, a neki su bili teški i 3 tone. U zapadnom delu i u središnjem delu nekropole su sprovedena istraživanja.
Pomereno je 6 mramora ili stećaka, a konstantovane su ivice 14 grobnih ukopa. Međutim, istraženo je osam grobova odraslih osoba i jedan dečiji.
Pogrebna praksa na nekropoli stećaka u Perućcu
Kameni nadgrobni spomenici su različitih oblika i tipova. Na njima ništa nije ispisano, niti ucrtano. Postoji sačuvan podatak o ukrašenom spomeniku, ali nijedan takav nije pronađen na nalazištu.
Orijentacija spomenika je u smeru zapad-istok. Sahranjivanje ispod stećaka je obavljano u rakama pravougaonog oblika. Grobne rake su ukopavane do 1,6 m dubine. Iznad pokojnika su postavljane daske. Položaj tela pokojnika bio je na leđima, sa rukama prekrštenim u predelu stomaka.
„Opšte je poznato da su u grobovima pod stećcima veoma retki nalazi. Zato se izuzetno važnim, s obzirom i na obim istraživanja, može smatrati otkriće dva novčića, oba srebrna, fragmentovana i veoma loše očuvana, u dva groba. Prve analize, nakon obavljene konzervacije pokazale su da je reč o srednjovekovnim novčanim vrstama. Na donjoj vilici skeleta u grobu 5 nađen je fragment novčića, poludinara (?) srpskog despota Đurđa Brankovića, iz drugog perioda despotskog razdoblja (između 1435. i 1456. godine), dok iz groba 7 potiče, sudeći po vidljivoj predstavi na aversu, dinar bosanskog kralja Stefana Tomaša (1443–1461)“, napisala je u radu Emina Zečević.
Antropološku analizu skeleta obavila je Slavica Krunić iz Muzeja grada Beograda. Rezultati analize su pokazali da su u grobovima sahranjene 4 žene (15-55 godina starosti) i 4 muškaraca (30-50 godina starosti). Nakon analize skeleti su pohranjeni u raki na površini sonde I uz prisustvo nadležnog sveštenika iz Bajine Bašte.
Konzervacija stećaka
Prilikom rada na konzervaciji i rekonstrukciji stećaka utvrđeno je da kamen korišćen za njihovu izradu potiče iz zaseoka Simić, gde se nalazi kamenolom, nekih 800 m jugoistočno od nekropole. Na to su potvrdili rezultati sedimentno-petrografske analize, ali i jedan sačuvani nedovršeni stećak in situ kod kamenoloma.
Rekognosciranje terena i okoline, kao i razgovori sa meštanima nisu arheolozima pružili podatke o postajanju naselja ljudi koji su se ovde sahranjivali na nekropoli.
Arheološka istraživanja su trebala sledeće godine u avgustu da se nastave, nažalost nije došlo do realizacije iskopavanja. (Više o tome 129. strana u Glasniku)
Onda su u periodu od juna do avgusta 2011. godine sprovedeni radovi „Projekat konzervacije srednjovekovnih kamenih nadgrobnih obeležja – stećaka na arheološkom nalazištu Mramorje u Perućcu, opština Bajina Bašta“ od strane Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Beograd.
Trenutno stanje na lokalitetu
Sa zapadne i jugozapadne strane nekropole stećaka nalazi se groblje iz 19. i sa početka 20. veka. Jedan deo groblja je ograđen i zatrpan nanosima smeća obližnje prodavnice. Sa zapadne strane nekropole stećaka i mlađeg groblja je prodavnica, a njihovi zaposleni kutije i ostalo smeće izbacuju sa one strane prodavnice gde je groblje. Potom te kutije i otpad nosi vetar, a verovatno i psi i mačke raznose po lokalitetu.
Možemo slobodno reći da jak ružno izgleda i da upitno je da li se bilo ko stara o nalazištu. Ili smo možda naišli tog dana kada je bilo najprljavije i kada nadležne službe nisu radile.
Takođe smo uz ivicu lokaliteta ka Drini naišli na plastičnu kesu punu smeća, koju je ili neko bacio ili je životinja dovukla. Na jednom stećku smo zapazili i izgubljenu ili bačenu papuču.
Iako smo bili oduševljeni prvom posetom stećaka u našoj zemlji, bili smo blago razočarani zatečenim stanjem. Na lokalitetu je nedostajala informativna tabla sa detaljnim opisom arheološkog nalazišta, a radi se o lokalitetu koji je pod zaštitom Uneska. Izgled lokalitetu narušava i bilbord iza table sa nazivom lokaliteta.
Izvori:
