U porti Crkve Svetih apostola Petra i Pavla u Starom Rasu u toku su radovi na „izgradnji i revitalizaciji severne građevine“ koji su izazvali oštre kritike građana i stručne javnosti. Ali zbog čega?

Investitor je Eparhija raško-prizrenska i kosovsko-metohijska, finansijer Ministarstvo turizma i omladine, za arheološki i konzervatorski zadužen je Republički zavod za zaštitu spomenika kulture.

Iako se projekat opisuje kao izgradnja vizitorskog centra i rekonstrukcija srednjovekovne trpezarije, Zbor građana Novog Pazara ukazuje da je reč o savremenom objektu dužine 37 metara (eparhijskom domu za smeštaj crkvenih lica), čiji gabariti narušavaju ambijentalne vrednosti i ne odgovaraju istorijski potvrđenim strukturama. Ovakav zahvat trajno menja i ugrožava lokalitet koji je od izuzetne važnosti za kulturnu istoriju Srbije, a od 1979. godine se nalazi na UNESCO listi svetske baštine u okviru celine „Stari Ras i Sopoćani“.

O crkvi Svetih apostola Petra i Pavla

Arheološki i istorijski kontekst Petrove crkve ukazuje da je reč o prostoru izuzetnog značaja. Jezgro današnjeg hrama potiče od ranohrišćanske građevine iz 6. veka, verovatno baptisterijuma, podignutog nad ilirskim kneževskim tumulom iz 5. veka pre nove ere u kojem su otkriveni vredni nalazi poput grčkih vaza, srebrnog posuđa, zlatnog nakita, staklenih i ćilibarskih predmeta. Na osnovu oblika najstarijeg arhitektonskog sloja pretpostavlja se da je Petrova crkva u sadašnjoj formi nastala krajem 9. ili početkom 10. veka i ubrzo postala sedište Raške episkopije.

Crkva ima centralni prostor kružnog oblika sa kupolom i kasnijim aneksima, što ukazuje na složen razvoj i prilagođavanje liturgijskim potrebama tokom ranog srednjeg veka. Prema istorijskim izvorima, u njenim zidovima odigrali su se važni događaji iz života Stefana Nemanje, uključujući njegovo „ponovo krštenje“, odnosno miropomaznje, sabor protiv bogumila i predaju vlasti sinu Stefanu.

Živopis je sačuvan fragmentarno, ali pripada različitim fazama oslikavanja iz 10., 12. i 13. veka i predstavlja dragocen izvor za proučavanje razvoja ranosrednjovekovnog slikarstva na prostoru Srbije.

Sprovedena arheološka istraživanja

Arhološkim istraživanjima u periodu od 1984. do 1988. godine otkriveni su ostaci severne građevine istočno od severozapadne kapije kompleksa, prislonjeni uz severni deo ogradnog zid. Кrajem avgusta 2020. godine njeni ostaci, manjih dimenzija, su uništeni za potrebe izgradnje savremenog objekta.

Tokom zaštitinih arheoloških iskopavanja obavljenih 2020. i u tri kampanje tokom 2021. i 2022. godine na severnom delu crkvene porte, na prostoru gde će se naći projektovani objekat, otkriveni su ostaci nekoliko građevina. Ipak, oni ne spadaju u gorenavedeni projekat rekonstrukcije.

Opravdana zabrinutost

Uprkos nespornoj istorijskoj i kulturnoj vrednosti, lokalitet se danas suočava sa pritiscima kroz građevinske projekte čiji obim i namena izazivaju opravdane sumnje i zabrinutost. Otvara se i pitanje da li je UNESCO obavešten o intervencijama u zaštićenoj zoni i da li su ispunjene sve obaveze koje proizlaze iz statusa svetske baštine.

Stručna javnost, građani i mediji pozivaju se da pažljivo prate situaciju, budući da se u saopštenjima Zbora građana upozorava na ozbiljan rizik od degradacije jednog od najznačajnijih kulturnih spomenika u Srbiji.