Srednjovekovna tvrđava Jeleč, jedno od značajnih, ali nedovoljno istraženih srednjovekovnih utvrđenja Srbije, već decenijama ostaje van dometa arheoloških istraživanja. U poređenju sa drugim fortifikacijama iz istog perioda, o Jeleču se zna veoma malo, uprkos njegovoj istorijskoj vrednosti. Prilikom geodetskih snimanja i obilaska terena, stručnjaci su ustanovili da se ovo utvrđenje ubrzano urušava, dok ga divlji kopači dodatno devastiraju u potrazi za blagom. Kako bi se sprečio nestanak jednog od dragocenih spomenika kulture, neophodno je preduzeti hitne mere zaštite i istraživanja.

U časopisu Glasnik SAD 40 objavljen je rad arheologa Irine Kajtez i Vladana Vidosavljevića koji su dokumentovali trenutno stanje tvrđave Jeleč. Oni su u radu upozorili na brzinu propadanja i neophodne hitne intervencije kojima će se sprečiti dalje urušavanje jedne od bitnijih srednjovekovnih tvrđava.

Autori su u radu objasnili sve što je neophodno uraditi oko tvrđave i istakli potrebu za finansijskom podrškom. Godine 2023. podneli su prijavu na konkurs Ministarstva kulture Republike Srbije za sufinansiranje i finansiranje projekata iz oblasti arheološkog nasleđa, ali komisija nije prepoznala hitnost tog poduhvata. Zbog toga su arheolozi samoinicijativno preuzeli geodetska snimanja vidljivih ostataka i dela nekropole u podnožju utvrđenja.

Izgled srednjovekovne tvrđave Jeleč

Srednjovekovna tvrđava Jeleč, nalazi se 25 km jugoistočno od Novog Pazara na jednom od najviših vrhova planine Rogozne, na 1262 m nadmorske visine. Utvrđenje se sastoji od Gornjeg, Srednjeg i Donjeg grada, nekropole – 500 m jugozapadno od utvrđenja i podgrađa. Danas je sve obraslo gustom šumom, a vidljiva su oštećenja na bedemima, pre svega u Donjem gradu. Lokalitet je u opasnosti od divljih kopača koji aktivno tragaju za dragocenostima, prekopavajući lokalitet i bedeme.

U Gornjem gradu postoje ostaci žitnice, malog, moguće tajnog prolaza, kula, od kojih jedna ima nekoliko faza gradnje i površinu sa zaravnjenim prizemnim stenom. Srednji grad se sastoji od platoa koji obuhvata zgradu sa 3 bunara. U Donjem gradu se može izdvojiti nekoliko platoa, ali na području Donjeg grada nisu sačuvane vidljive građevine.

Zbog bujne vegetacije, arheolozi nisu mogli da utvrde granice prostiranja nekropole. Evidentirali su sedam ploča, od kojih su pet bile in situ, dok su dve dislocirane, usled ilegalnih iskopavanja. „Većina ploča je amorfnog ili pravilnog pravougaonog izduženog oblika, dok su uočene i one trougaonog preseka, koje, po predloženoj tipologiji J. Erdeljan, spadaju u grupu niskih pločastih slemenjaka“, pišu autori.

Kada je izgrađena tvrđava?

Nije poznato vreme podizanja Jeleča, a autori u radu navode da se prema Marku Popoviću utvrđenje može opredeliti u prvu polovinu 12. veka u okviru vizantijskog fortifikacionog sistema u doba Komnina. Prvi pouzdani datum kada se Jeleč pominje vezan je za kralja Dragutina (1276–1282) i događaje koji su se odigrali 1282. godine. Kralj Dragutin je nedaleko od Jeleča povredio nogu dok je lovio, posle čega je u Deževi abdicirao u korist svog mlađeg brata Milutina (1282-1321). Posle toga se Jeleč pominje 1314. godine, a dolazi u ruke Osmanlija krajem 14. veka i ostaje pod njihovom kontrolom do sredine 16. veka, kada je i napušten.

Ova oblast bogata je olovo-cinkanim rudištima. U starom i srednjem veku eksploatisana je srebronosna ruda sa manjim ili većim primesama zlata. „Osmanlije su planinu Rogoznu zvali Gümüş Dağ (Gimiš Daa), ili Srebrna planina, a na kartografskim prikazima 16. veka sreće se pod nazivom M(onte) Argentato“, piše u radu.

Značaj srednjovekovnog utvrđenja

Pokraj Jeleča su prolazili značajni putevi, koji su verovatno nasleđeni od antičkih vremena. Na formiranje ovih puteva verovatno su uticali i brojni rudnici za koje se zna da su eksploatisani od antičkih vremena, pa čak i u vreme osmanske vlasti.

„Značaj ovog utvrđenja, iako u potpunosti neistraženog, ogleda se u nekoliko aspekata. Sagrađeno je u vekovima rudarski aktivnoj zoni, neposredno pored bitnih trgovačkih puteva. Iako vreme podizanja Jeleča nije poznato, prema karakteristikama utvrđenja, kao i pisanim izvorima, očigledno je da se u njemu može pratiti kontinuitet života od srednjeg veka, možda i kao jednog od vizantijskih utvrđenja, do duboko u vreme Osmanlija“, ističe se u radu.

Njegova važnost, kako dalje navode autori, ogleda se u tome da je po njemu nazvana čitava administrativna oblast. „Kao srednjovekovno sedište dovodi se u vezu sa kraljem Dragutinom, a nalaz drške koja pripada tipu zdele sa horizontalnim drškama daje mu na još većem značaju, s obzirom na to da su ovakvi nalazi u gradovima i utvrđenjima za sada veoma retki“, pišu autori. Takve zdele (13-15. vek) korišćene su u kultne svrhe, a pripadaju manastirskim i crkvenim kompleksima. Poznata su dva primera iz Stalaća i Beograda.

---

Srednjovekovna tvrđava Jeleč, uprkos svom značaju i potencijalu za bolje razumevanje istorijskih, rudarskih i trgovačkih tokova na Balkanu, ubrzano propada usled neadekvatne zaštite i devastacije od strane dviljih tragača za blagom. Iako su stručnjaci prepoznali hitnost intervencija, do sada nisu obezbeđena sredstva za sistematsko istraživanje i konzervaciju.

“Njegovo rapidno propadanje ukazuje na hitnost reagovanja svih institucija koje se bave proučavanjem i zaštitom kulturnih dobara. Gubimo priliku da jedan srednjovekovni grad, potencijalno refugijalno sedište srpskih vladara 13. veka, za početak dokumentujemo savremenim, nedestruktivnim metodama”, zaključili su autori rada.