Ćelijsko brdo kod Valjeva krije ostatke iz antičkog perioda. Arheološka istraživanja donela su otkriće utvrđenja sa kulom osmatračnicom.

Kule osmatračnice su građene duž graničnih reka i duž glavnih puteva, gde su verovatno korišćene za posmatranje, kao prednji položaji ili za signalizaciju. Ali i da bi se zaštitili putnici i roba od pljačkaša. Utvrđenja ovakvog tipa su bila manjih dimenzija.

Budući da postoji znatan broj antičkih puteva u Srbiji, nema u potpunosti istraženih kula osmatračnica. Zato je značajno istraživanje jedne takve na Ćelijskom brdu.

• Rimski logor u selu Kremna je prvi takve vrste na teritoriji Srbije i najbolji primer vremenske kapsule
• Narodno predanje dovelo do otkrića kasnoantičke crkve i arheoloških iskopavanja u Mramorku
• Privremeni rimski vojni logori otkriveni uz pomoć Google Earth-a

Kula osmatračnica – burugus speculatorius

U razgovoru sa dr Dejanom Bulićem, arheologom i naučnim saradnikom sa Istorijskog instituta, saznali smo kakav je tip kule, šta su u njoj i oko nje otkrili i kakvi su dalji planovi.

“Na Ćelijskom brdu, tik iznad manastira Ćelije, istražuje se manje utvrđenje tipa osmatračnice, odnosno kule motrilje podignute tokom perioda kasne antike (3–4. vek). Ovo mesto je naseljavano još u praistoriji, a bilo je u bio u upotrebi i kasnije tokom srednjevekovne epohe“, objasnio je dr Dejan Bulić.

On ističe da su u neposrednoj blizini lokaliteta dokumentovani ostaci puta koji je u poznoantičkom i srednjovekovnom periodu povezivao valjevsku i požešku kotlinu preko Povlena, a na čijoj trasi je konstatovano više utvrđenja.

Na lokalitetu se nalazi prvougaona kula, koju sa severne i istočne strane opasuje bedem, formirajući na taj način zatvoren prostor (dvorište) sa cisternom za vodu.

“Građevinski kompleks u osnovi izgleda kao nepravilan četvorougao sa kulom u južnom uglu, priližnih dimenzija 25 x 16m, odnosno ukupne površine oko 380 m2”, kaže dr Bulić.

Utvrđenja tipa osmatračnice se spominju u antičkim izvorima, objašnjava dr Bulić. Na epigrafskim spomenicima se pominje kao burgus speculatorius (osmatračnica, izviđačka kula).

Iako postoje brojna utvrđenja iz antičkog doba, građevine ovog tipa nisu poznate u velikom broju.

“Istražena su tek dva slična objekta na dunavskom limesu (utvrđenje na ušću Pesače u Dunav, kod Boljetina, i utvrđenje na Zidincu, u ataru sela Dobra kod Golupca). Izgradnja burgus speculatorius-a na Ćelijskom brdu, kao i podizanje drugih utvrđenja u bližem okruženju (u Brangoviću Taoru, Paramunu kod Kosjerića…), sasvim izvesno je u vezi sa kontrolom kretanja na antičkom putu i njegovom zaštitom kroz planinsku oblast”, rekao je dr Bulić.

Pronađeni su ostaci vojne opreme

Kako to često biva, na lokalitetu su pronađeni ostaci, odnosno dokazi života iz ranijih i kasnijih epoha.

“Pokretni nalazi ukazuju na to da su kameni zidovi, podignuti u periodu pozne antike, bio u upotrebi i tokom ranog srednjeg veka (9-10. veka). Odnosno, paralelno sa obližnjim većim utvrđenjem – Jerininim gradom u selu Brangović. Još jedna srednjevekovna faza 12-13. veka, potvrđena je nalazima karantanskog novca. Izgradnji utvrđenja prethodi praistorijski kulturni sloj koji se za sada vezuje za period eneolita, možda i gvozdeno doba”, ističe naš sagovornik.

Da se ovde radi o antičkoj kuli osmatračnici ukazali su i brojni ostaci vojne opreme, poput velikog broja vrhova strelica, brojni primerci gvozdenih karika koje verovatno potiču od zaštitne, verižne košulje ili oklopa.

Takođe, arheolozi su na lokalitetu pronašli ulomke keramičkih posuda iz praistorije, pozne antike i srednjovekovnog perioda.

“Osim toga otkrivene su životinjske kosti, zatim ulomci lepa kao ostaci nekog trošnijeg objekta, znatan broj gvozdenih klinova, sitnih gvozdenih zakivaka, metalnih oplata i fragmentovani nožići”, kaže dr Dejan Bulić.

O kuli osmatračnici se nije znalo do nedavno

Dr Bulić kaže da postojanje utvrđenja nije zabeleženo u arheološkoj i drugoj naučnoj literaturi, osim sačuvane tradicije da se na tom mestu nalazila zvonara manastira Ćelije.

Do otkrića lokaliteta došlo se u drugoj deceniji 21. veka rekognosciranjem, kada su na ogoljenoj steni uočeni ostaci zida kule.

Tokom 2019. i 2020. godine, u okviru projekta “Valjevska župa u srednjem veku”, koji se realizuje u saradnji Istorijskog instituta i Zavoda za zaštitu spomenika kulture Valjevo, kojim rukovodi dr Dejan Bulić, obavljena su najpre prva probna istraživanja, a potom i kula.

„Istražen je četvorougaoni objekat približnih dimenzija 12 x 9m zidan lomljenim kamenom, dok je kao vezivo korišćen krečni malter. Ovim radovima je utvrđen obim i stratigrafija lokaliteta“, objanio je dr Bulić.

Ove godine su arheolozi obavili arheološka iskopavanja koja su rezultirala otkrivanjem celokupnog prostora ograđenog oko kule (dvorišta). U severoistočnom uglu na najnižoj koti terena konstovano objekat koji je bio u funkciji skupljanja kišnice, odnosno cisterna za vodu. Omalterisane površine u dvorištu, kaže dr Dejan, predstavljaju deo te instalacije, kojim se usmeravala i kanalisala voda do cisterne.

Dalji planovi na kuli osmatračnici

Kako bi se kula osmatračnica približila široj javnosti, neophodno je da se preuzmu pojedine mere. Dr Bulić objašnjava da je planirana konzervacija lokaliteta u dve faze.

„Već ove godine biće preduzeti konzervatorski radovi na kuli, da bi sledeće godine bili konzervirani bedemi i cisterna. U skladu sa ovim planirano je uređenje lokaliteta i postavljanje putokaza i informativnih tabli u cilju prezentacije lokaliteta široj javnosti“, kaže on.

Zahvaljujući blizini manastira Ćelije i položaju u dolini reke Gradac, arheološki lokalitet Ćelijsko brdo sa svojim vidikovcem, samo će poboljšati turističku ponudu Valjeva.

---

Sredstva za projekat istraživanja i konzervacije kule na ćelijskom brdu u 2024. godini, koji izvodi Zavod za zaštitu spomenik kulture Valjevo u saradnji sa Istorijskim institutom iz Beograda, obezbedila je Gradska uprava Valjevo. Projektom istraživanja ispred valjevskog zavoda rukovodila je Nevena Pavlović. Projekat konzervacije i prezentacije izradila je Milka Krstivojević.