Tokom zaštitnih arheoloških istraživanja kod Novog Sada, arheolozi su otkrili retke sahrane ljudi iz starčevačke i vinčanske kulture, pružajući dragocen uvid u živote zajednica koje su na ovim prostorima živele pre oko 7.000 godina.

Arheološka istraživanja neolitskih naselja na prostoru današnje Srbije tokom poslednjih decenija donela su obilje podataka o keramici, arhitekturi i organizaciji prostora, ali su istovremeno ostavila jednu veliku prazninu – same ljude. Skeletni ostaci iz perioda ranog i kasnog neolita izuzetno su retki, a pogrebne prakse često ostaju slabo dokumentovane i fragmentarno shvaćene.

Upravo zato nalazi sa lokaliteta Sajlovo 5 kod Novog Sada predstavljaju izuzetan i dragocen izvor podataka. Jedan od ključnih razloga zbog kojih ovaj lokalitet ima poseban značaj jeste činjenica da su ljudski skeleti iz perioda kasnog neolita i prelaza između starčevačke i vinčanske kulture izuzetno retki u arheološkom zapisu.

Otkriće neolitskih grobova

Tokom zaštitnih arheoloških iskopavanja sprovedenih 2011. godine, povodom izgradnje severne obilaznice koja povezuje Novi Sad sa autoputem E75, na višeslojnom lokalitetu Sajlovo 5, smeštenom uz severozapadni obod grada, otkriveno je nekoliko skeletnih grobova iz neolitskog perioda.

U naredne dve godine iskopano je gotovo 7.000 m² površine, čime je dokumentovan višeslojni, višeperiodni lokalitet sa tragovima naseljavanja od ranog neolita do modernog doba. Neolitski slojevi predstavljeni su brojnim jamama i stambenim objektima, često ispunjenim fragmentima keramike. Može se zaključiti da se ovde nije radilo o protourbanizovanom ranoneolitskom naselju sa gusto zbijenim strukturama, već o nekoliko grupa domaćinstava, verovatno razmaknutih od 70 do 100 metara.

Retki grobovi unutar naselja

Sahranjivanje pokojnika unutar ili neposredno uz stambene objekte, poznato kao je intramuralne sahrane i karakteristično je za ranoneolitske zajednice. Pitanje intramuralnih sahrana, odnosno sahranjivanja unutar naselja, dodatno je pojašnjeno u nedavno objavljenom radu dr Marića i saradnika u časopisu Balcanica LVI, koji na osnovu radiokarbonskih datuma i kontekstualne analize pokazuje da se ova praksa zadržava i tokom ranih faza vinčanske kulture, predstavljajući kontinuitet starijih starčevačkih pogrebnih običaja.

Svi pokojnici u grobovima položeni su u zgrčenom položaju, na levom ili desnom boku, bez jasnih grobnih priloga. Keramički fragmenti pronađeni u blizini skeleta potiču iz ispuna jama i objekata i ne mogu se tumačiti kao deo pogrebnog rituala. Njihovo prisustvo odražava svakodnevni život naselja, a ne namerno opremanje pokojnika.

Starčevačka i vinčanske sahrane na istom mestu

Od pet skeleta otkrivenih na Sajlovu 5, jedan je radiokarbonski datovan u rani neolitski period starčevačko–kereške kulture, dok su preostala četiri datirana u kasni neolitski period vinčanske kulture. Neke sahrane nalazile su se unutar stambenih objekata sa zemljanim pećima, druge su pronađene u jednostavnijim jamama.

Radiokarbonski datumi ukazuju da se intramuralne sahrane na ovom lokalitetu mogu smestiti u relativno kratak vremenski raspon, između kraja 6. i početka 5. milenijuma pre nove ere, što dodatno naglašava njihovu interpretativnu vrednost.

Šta nam govore ljudske kosti

Detaljna bioarheološka analiza skeletnih ostataka omogućila je rekonstrukciju osnovnih bioloških i zdravstvenih karakteristika sahranjenih individua. Među pokojnicima su identifikovani odrasli muškarci i žene, kao i jedan mlađi adolescent, što ukazuje da su unutar naselja sahranjivani pripadnici različitih starosnih grupa.

Na njihovim skeletima su registrovani brojni indikatori hroničnog fizičkog i metaboličkog stresa: dentalne patologije, linearne hipoplazije zubne gleđi, periostalne reakcije na dugim kostima i degenerativne promene povezane sa dugotrajnim fizičkim opterećenjem.

Kod jednog muškarca zabeležena je antemortalna trauma lobanje, koja nije bila uzrok smrti, ali svedoči o povredama koje su ljudi tog perioda preživljavali. Ovi podaci ukazuju na zahtevne životne uslove, fizički rad i izloženost stresu, ali i na činjenicu da su pojedinci doživljavali relativno zrelu starost.

Zašto je sahrana tako malo?

Iako je poznato više stotina neolitskih lokaliteta iz starčevačke i vinčanske kulture širom centralnog Balkana i južne Panonije, ljudski ostaci i nekropole i dalje su izuzetno retki. Razlog za to nije nužno odsustvo sahranjivanja, već način istraživanja i publikovanja.

Mnogi lokaliteti su istraživani samo delimično, fokusirani na arhitekturu i strukture naselja, dok su potencijalne sahrane izostavljene. Dodatni problem predstavlja činjenica da značajan broj ranije otkrivenih sahrana nikada nije detaljno objavljen, čime su izgubljeni dragoceni podaci o pogrebnim praksama.

Kako zaključuju autori rada, nedostatak poznatih nekropola izvan naselja u Srbiji verovatno je posledica ograničenog obima i fokusa arheoloških istraživanja, a ne stvarnog odsustva pogrebnih prostora. Stoga, ovi nalazi predstavljaju retku priliku da se pitanja kontinuiteta, promene i svakodnevnog života ne sagledavaju samo kroz predmete, već i kroz same ljude.

Rad možete besplatno pročitati i preuzeti ovde ili ovde.

Zabranjeno preuzimanje fotografija bez dozvole.