Ove godine su nastavljena arheološka istraživanja srednjovekovnog utvrđenja Petrus u Zabregi, blizu Paraćina. Radi se o jednom od najvećih brdskih srednjovekovnih utvrđenja. Cilj je da se arheološki istraži, zaštiti i prezentuje javnosti.

Prvi veliki projekat arheoloških iskopavanja čitave Petruške oblasti u organizaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu sproveden je tokom sedamdesetih i osamdesetih godina dvadesetog veka. Tom prilikom mapiran je veliki broj arheoloških lokaliteta iz srednjeg veka, pre svega ostataka crkvi. Arheološka istraživanja su obavljena na nekoliko srednjovekovnih crkvi, nakon čega su neke i konzervirane.

Decenijama kasnije fokus istraživanja postaje srednjovekovno utvrđenje Petrus (14-15. vek).  Reč je o jednom od najvećih brdskih utvrđenja srednjovekovne Srbije, dimenzija 300 x 150 metara. U razgovoru sa Filipom Stefanovićem, kustosom arheologom iz Zavičajnog muzeja u Paraćinu, saznali smo koliko su značajna i neophodna arheološka istraživanja Petrusa.

Nakon manje od 20 godina arheološka istraživanja srednjovekovnog grada Petrus se nastavljaju, zašto? Šta je cilj istraživanja?

Na samom srednjovekovnom gradu Petrusu, iskopavanja su vršena 1978., 1979. i 1981. kada je sondažnim putem istraživan Gornji grad, nazivan cidatela, srednjovekovnog grada Petrusa. Potom se arheološkim istraživanjima Petrusa u dve kampanje 2004. i 2005. vraća Marin Brmbolić. On je bio osnivač Zavičajne zbirke u Paraćinu, i njen prvi direktor. Zbirka je 1990. godine prerasla u Zavičajni muzej Paraćin. Kasnije prelazi u Narodni muzej u Pančevu i u Republički zavod.

Iako je ovaj projekat bio zamišljan kao dugogodišnji, uz ideju da arheološka iskopavanja prati i konzervacija, nakon dve godine projekat je napušten. Konzervacija je izostala, a otkopani ostaci arhitekture nisu pokriveni, što je ubrzalo njihovo propadanje.

Ideja za obnavljanjem iskopavanja na Petrusu, bila je prisutna u Muzeju i ranije, ali je sprovedena 2021. godine, kada su se za to stekli uslovi.

Kako ste zamislili nastavak istraživanja?

Ideja istraživanja bila je nastaviti gde je stao Marin Brmbolić. Zamišljeno je da se tokom dve kampanje arheoloških istraživanja istraži jedan objekat na istočnom delu citadele, koji su stari istraživači nazvali Dvorana. Prvobitni plan je da nakon dve godine arheoloških istraživanja, sa kolegama iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac napravimo projekat konzervacije dvorane. Pored istraživanja i konzervacije same citadele, planirano je istražiti i konzervirati nekoliko objekata u donjem gradu i delove bedema donjeg grada, koji čine celinu sa citadelom, pa je čitav projekat zamišljen kao decenijski.

Šta ste u ovogodišnjoj kampanji saznali?

Ove godine je potvrđeno da je objekat nazivan dvoranom dorastao imenu. Svakako se radi o luksuznom objektu, nekoj vrsti administrativnog i komandnog centra Petruške oblasti, a verovatno i rezidenciji petruških vlastelina, vojvode Crepa i njegovih naslednika. Objekat je vrlo luksuzne gradnje, pored poda napravljenog od sekundarno korišćene rimske opeke. Dvorana je imala i zidove oslikane freskama, kao i portale i prozore od dekorisanog kamena.

Za sada nemamo potvrdu da je objekat imao sprat, ali zahvaljujući analogijama možemo pretpostaviti da je bio spratan. Potvrdu za ovo možemo naći u tome da su severni, južni i istočni zid dvorane zapravo spoljni zidovi citadele, čija je visina nesumnjivo bila preko 10 metara.

U poznom srednjem veku, na ruševinama objekta podignute su drvene konstrukcije, koje se arheološki učitavaju u pravilno raspoređenim jamama uz južni zid dvorane. Za sada nam i dalje ostaje nepoznanica pitanje objekata prizidanih uz dvoranu, pre svega uz njen zapadni zid, čije postojanje su stari istraživači pretpostavili. Plan je da nakon ovih iskopavanja uradimo uporednu obradu materijala pronađenog na prostoru dvorane i u njenoj neposrednoj okolini, od prvih istraživanja 1978. do danas. Nadamo se da će nam kao arheolozima nakon detaljne analize pokretnog materijala, grnčarije, nalaza metala i stakla, kao i fresaka i dekorativnog kamena neke stvari o dvorani, naročito o njenom napuštanju biti jasnije.

Istraživali ste oko dvorane…

Istraživanja su ove godine bila koncentrisana na spoljašnost dvorane i otkrivanje njenih zidova i bedema citadele. Pored toga pristupili smo i definisanju dva spoljna zida koja spajaju dvoranu sa bedemom Donjeg grada. Takođe završili smo iskopavanje unutrašnjosti dvorane, u jednom malom delu, profilu, koji nam je ostao od prošle godine.

U šutu van dvorane, pre svega zbog eksponiranosti i strmog terena, arheološki materijal je zaista bio redak, ali su jame u unutrašnjosti dale neke zanimljive nalaze i kontekst. Na prostoru uz zapadni zid dvorane, pronašli smo dve jame koje su probijene kroz pod od opeke, i ukopane u praistorijski sloj nad kojim je srednjovekovni Petrus izgrađen. 

Šta je to najzanimljivije?

Omiljeni nalazi ove godine su delovi samostrela koji svedoče o vojnoj nameni utvrđenja i stajaćoj vojsci koja je boravila u utvrđenju i čuvala granicu srednjovekovne Srbije prema Bugarskoj, i kasnije Turskoj.

Kada završite arheološka istraživanja šta će biti dalje?

Nakon arheoloških istraživanja i konzervacije citadele, lokalitet bi bio spreman za prezentaciju i postao bi značajna stavka u turističkoj ponudi opštine Paraćin i čitavog Pomoravlja i centralne Srbije. Na prostoru sela Zabrega u čijem ataru nalazi utvrđenje nalaze se četiri konzervirane srednjovekovne crkve. Pored toga, u Zabregi i okolnim selima postoji još najmanje desetak crkava koje istraživane ili poznate istraživačima, ali nisu konzervirane. Prostor kanjona Crnice predstavlja prostor izuzetnih prirodnih odlika i lepote. Sve ovo zajedno čini atraktivnu turističku destinaciju, koju već posećuju pre svega planinari, ali i turisti.

Mi u Zavičajnom muzeju jesmo arheolozi i pristupamo ovim istraživanjima sa naučne strane i strane zaštite kulturnih dobara, ali moramo misliti i o doprisnosu lokalnoj zajednici.

Ko su članovi stručne arheološke ekipe i ko finansira istraživanja?

Iza projekta i iskopavanja stoje Branislav Stojanović, arheolog i direktor muzeja, i Filip Stefanović, kustos arheolog. Iskopavanja su organizovana od strane Zavičajnog muzeja, i finansirana pre svega na konkursu Ministarstva kulture.

Saradnici na projektu su kolege iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu i kolege arheolozi iz Jagodine, Lana Trajković i Dušan Paunović i student master studija Nikolina Manojlović. Pred sama istraživanja 2021. godine u projekat se uključila i prof. dr Monika Milosavljević sa Odeljenja za arheologiju i postala značajan deo projektnog tima. Pre svega u organizacionom smislu, ali i član ekipe koja vrši iskopavanja na terenu.