Međunarodni tim arheologa istražuje na dva lokaliteta u Bileći kako bi otkrio tajne ispod stećaka.

Arheolozi sprovode iskopavanja na nalazištima u opštini Bileća. Prvo nalazište je nekropola stećaka u Milavićima, a drugo je kamena gomila u Baljcima. Oba su značajna za višegodišnji projekat o stećcima, odnosno ljudima koji su se ispod njih sahranjivali.

Ukupan broj stećaka koji obuhvata celu Bosnu i Hercegovinu, zapadnu Srbiju, severnu Crnu Goru i istočnu Hrvatsku iznosi 72.000. Najveći broj stećaka, njih 60.000, nalazi se na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine. Iako su mnogi zabeleženi, o ljudima koji se tu sahranjuje gotovo da se ništa ne zna. Iz tog razloga je pokrenut višemilionski projekat.

Arheološka istraživanja koja su nedavno započeta na teritoriji opštine Bileće donose izvanredna saznanja i neočekivana otkrića. Istraživanja na terenu i analize koje će uslediti obavljaju se u sklopu ERC projekta Unde venis? Unraveling the enigma of the stećci tombstones (STONE) pod rukovodstvom dr Saše Čaval sa Slovenačke akademije nauka i umetnosti. Projekat je započet ove godine, a trajaće do 2029. godine.

Na projektu učestvuju i arheolozi zaposleni u institucijama iz Beograda, Banja Luke i Ljubljane.

Međunarodni projekat o stećcima

„Projekat se bavi razumevanjem odakle dolazi fenomen koji prepoznajemo pod nazivom stećci, trudeći se da razotkrije enigmu ovih monumentalnih nadgrobnih spomenika kroz arheološku dimenziju. Postoji obimna građa o samim nadgrobnim spomenicima. Ali zapravo ne znamo mnogo o arheološkim ostacima, grobovima, koji se nalaze ispod nadgrobnika“, objasnila je za „Sve o arheologiji“ prof. dr Monika Milosavljević sa Filozofskog fakulteta u Beogradu.

„Osnovni cilj projekta je da se dobije što više arheoloških podataka o srednjovekovnim zajednicama koje su pravile stećke i koristile ih za obeležavanje poslednjeg počivališta svojih najmilijih. Zanima nas sve. Od toga gde i kako su živeli, čime su se bavili, do toga kada i zašto su umrli i gde i kako su sahranjeni“, rekla nam je dr Lucija Grahek sa ZRC SAZU Inštitut za arheologijo.

Poznato je da se stećci ili srednjovekovni kameni nadgrobni spomenici pojavljuju na lokacijama koje su bile u upotrebi u praistoriji. Pa se tako često stećci mogu naći na praistorijskim tumulima.

Kako nam je objasnila dr Monika Milosavljević, njihovo istraživanje neće i nije fokusirano na samo jedan ili više pojedinačnih lokaliteta. Ono što njih interesuje jesu stećci unutar hercegovačkog krajolika.

„Pratićemo makro-nivo srednjovekovne Hercegovine, srednji nivo župa Popovo i Rudine, ali i mikro-nivo pojedinačnih reprezentativnih lokaliteta u okviru župa, uključujući nekropole, crkve i naselja. Istakla bih dodatno da je posebna pažnja u okviru ovog istraživačkog poduhvata posvećena polju socijalne arheologije. Odnosno rekonstrukciji društva u srednjovekovnoj prošlosti, uključujući raznolikosti i kontradiktornosti“, istakla je dr Monika Milosavljević.

Arheološka iskopavanja se sprovode na dve nekropole stećaka

Međunarodni tim arheologa istražuje istovremeno na dva lokaliteta iz razloga da bi se razumeli različiti nivoi ovog fenomena – sahranjivanja ispod stećaka.

„Zainteresovani smo da razumemo uz sličnosti i razlike. Interesuje nas koji ljudi se sahranjuju na velikim nekropolama i kako se prakse pohranjivanja unutra takvih celina menjaju. Međutim, još više smo opčinjeni time da je veliki broj manjih srednjovekovnih grobalja sa stećcima nastao na kamenim ili zemljanim praistorijskim tumulima“, kaže dr Monika Milosavljević.

Nekropole stećaka nekada sadrže veliki broj stećaka, a nekada samo par stećaka. Na nekima se uočavaju ukrasi, dok kod drugih to nije slučaj. Takođe, ne sahranjuju se svi ispod stećaka.

„Pokušavamo da razumemo i ko su ljudi koji se u srednjem veku ne sahranjuju pod stećcima i da li ima značajne razlike između grupa ljudi koji mogu/žele sebi/svom bliskom da priušte takvu vrstu grobnog obeležja. Upravo iz ovih razloga, pokušavamo da razumemo opseg u kojem se fenomen stećaka javlja u okviru manje geografske oblasti koja ima svoj jasan istorijski kontekst“, rekla je dr Monika Milosavljević.

Kasnoantička crkva sa krstionicom ispod stećaka

Prvi lokalitet koji sadrži stećke jesu Crkvine u Milavićima. Istraživanja su započeta još 2019. godine. Reč je o srednjovekovnom groblju koje, jednim delom, leži na ostacima kasnoantičke bazilike. U Milavićima, se nalazi nekropola stećaka, druga po veličini u Hercegovini, sa više od 390 stećaka u okviru savremenog groblja.

Kasnoantička crkva u Milavićima se ispostavila kao odlično iznenađenje (bar za istraživače), ističe prof. Milosavljević.

„Primarni cilj je bio upoznati srednjovekovno stanovništvo koje se sahranjuje na jednoj takvoj nekropoli. Međutim, ispostavilo se da pored velikog broja srednjovekovnih grobova, na ovom lokalitetu postoje i ostaci arhitektonskih struktura koje smo u početku videli kao ostatke nekog većeg objekta“, objašnjava dr Monika Milosavljević.

Arheolozi su prošle godine otkrili krstionicu. Crkva se datuje između 4. i 6. veka. Pored uočenog naosa i prostorije sa krstionicom, jasno je vidljiva apsida.

„Niz nalaza sa hrišćanskom simbolikom takođe idu u prilog tezi da se radi o sakralnom objektu. Dok datovanje crkve potkrepljuju i nalazi stakla. Međutim, istraživanja ove celine još uvek nisu završena i nadamo se da će javnost i dalje nastaviti da prati otkrića iz Milavića“, rekla je dr Monika Milosavljević.

Zanimljivo je to da su grobovi pod stećcima nastali nad ostacima i ruševinama kasnoantičke crkve.

„Neki od njih su dali izuzetno reprezentativne nalaze naušnica, ali nećemo zanemariti ni ostale osobe koje su sahranjene ovde. Naime, zahvaljujući bioarheološkim i genetičkim analizama, potrudićemo se da saznamo što više o njihovim stilovima života, načinu ishrane, povredama, bolestima i slično“, kaže dr Monika Milosavljevič.

Praistorijska humka u blizini nekropole stećaka pod Uneskom

Drugi lokalitet koji se iskopava nalazi se u Baljcima iznad Bileće. Tu su arheolozi istraživali malu kamenu humku iz gvozdenog doba. Međutim, na njoj nije bilo stećaka. Barem, ne sačuvanih. Ali su uočeni srednjovekovni ukopi.

Dr Lucija Grahek objašnjava da su ovu lokaciju smatrali izuzetno zanimljivom i pogodnom za istraživanje u okviru njihovog projekta. Radi se o gomili koja je zapravo sastavni deo velike nekropole sa stećcima Grebnica-Bunčići. Ona je uvrštena u Uneskovu listu svetske baštine.

„Baljci, sa svojim izuzetno velikim brojem stećaka, kao i raznim praistorijskim lokalitetima, posebno gomilama, odličan su primer proučavanja kulture stećaka na mikro-nivou. Uz pomoć meštana, u poslednje dve godine dobili smo dosta podataka o brojnim gomilama, o navodnoj lokaciji naselja, o izvorima vode i drugim prirodnim bogatstvom, a poznati su nam i ostaci srednjovekovne crkve itd. Svi ovi podaci i dalja istraživanja omogućiće nam rekonstrukciju nekadašnje, srednjovekovnog stanovništva na ovom području“, ispričala je dr Lucija Grahek.

I uprkos tome što nema stećaka ili barem sačuvanih na gomili to ne znači da one nisu deo ovog srednjovekovnog fenomena. Kamene gomile su izgradili ljudi u 4. veku pre nove ere. Na to su ukazali delovi odeće i oružja: bronzane fibule, igle, gvozdeni vrh koplja i slično.

„Gomila je bila ponovo korišćena za ukopavanje grobova u srednjem veku ili u vreme kada su u blizini nastali grobovi sa stećcima. To smo otkrili prošle godine, kada smo istraživali grob pokojnika sa novčićem iz 14. veka. U okviru ove sezone istražili smo pet novih grobova“, rekla nam je dr Lucija Grahek.

Arheolozi su otkrili grobove dve odrasle osobe i tri ukopa dece. Bioarheološka i druge analize otkriće značajne podatke o ovim osobama.

Buduća istraživanja stećaka

Iskopavanja u Bileći su za ovu godinu završena, ali ne i dalja istraživanja. Nakon svega ovoga slede brojne analize nalaza i skeleta. Takođe, u planu su arheološka istraživanja novih nalazišta.

„U Bileći postoji nekoliko izuzetno zanimljivih lokacija o kojima svakako razmišljamo prilikom planiranja daljnjih istraživanja. Međutim, trenutno su nam glavni ciljevi da završimo istraživanja kako na groblju Crkvina u Milavićima, tako i na gomili u Baljcima“, zaključila je dr Lucija Grahek.

„Projekat STONE traje do 2029. godine, tako da nam je podrška lokalne zajednice, medija i stručnjaka iz cele regije od izuzetnog značaja“, rekla je dr Monika Milosavljević.