Teritorija današnje Srbije nalazi se na značajnom prostoru evropskih praistorijskih migracija. Upravo ovde, u pećinama južne i istočne Srbije, pronađeni su fosilni ostaci neandertalaca koji osvetljavaju njihovo prisustvo i kretanja kroz Balkan.

Iako su neandertalci nestali pre oko 40.000 godina, tragovi njihovog života i dalje su prisutni u zemlji. U Srbiji je u nekoliko pećina otkriveno više fosilnih ostataka ovih davnih izumrlih ljudskih rođaka. Ova otkrića ne samo da govore o njihovom prisustvu na Balkanu, već i osvetljavaju važnu ulogu ovog prostora u praistorijskim migracijama Evrope.

Pešturina – prvi pouzdano identifikovani fosil neandertalca

Najpoznatije nalazište je Pešturina u Jelašničkoj klisuri, kod Niša. U ovoj pećini otkriven je gornji kutnjak star oko 102.000 godina, koji predstavlja prvi pouzdano identifikovani fosil neandertalca s teritorije Srbije. Analizom trodimenzionalnog modela utvrđeno je da je zub pripadao detetu u kasnom stadijumu detinjstva. U istom sloju nađeni su i kameni artefakti te ostaci pleistocenske faune (konja, bizona, mamuta, nosoroga), a zabeležena je i kost sa urezanim paralelnim linijama, odnosno trag simboličkog ponašanja.

Kasnije je u Pešturini otkriven i fragment radijusa (palačne kosti), koji bi mogao pripadati neandertalcu. Iako je teško pouzdano odrediti vrstu zbog fragmentarnosti, morfologija kosti podseća na tipične osobine neandertalaca.

Njegova starost procenjuje se na širok raspon od 38.000 do 92.000 godina. Pešturina je posebno značajna jer je jedino nalazište u centralnom Balkanu gde su uočeni i nivoi naseljavanja neandertalaca (srednji paleolit) i modernih ljudi (gornji paleolit), sa pripadajućim fosilima.

Velika Balanica – najstariji neandertalci u istočnoj Evropi

U obližnjoj Velikoj Balanici, takođe kod Niša, otkrivena su četiri zuba neandertalaca, stara oko 300.000 godina. Ovi ostaci pripadaju najmanje dvema individuama: jednom detetu i jednom odraslom neandertalcu.

Reč je o najstarijim fosilnim ostacima neandertalaca u istočnoj Evropi, i ujedno o drugim najstarijim ljudskim fosilima u Srbiji, odmah posle mandibule starosti pola miliona godina iz Male Balanice. Ovo otkriće potvrđuje ranu ekspanziju neandertalaca prema istoku i njihovo dugotrajno prisustvo na Balkanu.

Kozja Pećina – fragment donje vilice neandertlaca

Najnoviji tragovi pronađeni su u Kozjoj pećini kod Majdanpeka, gde je otkriven fragment donje vilice neandertalca. Preliminarne analize ukazuju da pripada neandertalcu, što ovo nalazište svrstava među važna mesta proučavanja njihove materijalne kulture i biologije u Srbiji.

Otkrića iz Pešturine, Velike i Male Balanice, kao i Kozje pećine, čine Srbiju jednim od ključnih prostora za proučavanje evolucije i migracija neandertalaca u jugoistočnoj Evropi. Nalazi pokazuju da su neandertalci ovde živeli u različitim vremenskim periodima, od pre 300.000 godina, pa sve do pre oko 40.000 godina, kada su nestali sa evropskog kontinenta.