Srbija se sa pravom može pohvaliti svojim bogatim kulturnim nasleđem. Rimska civilizacija za sobom je ostavila tragove svog prisustva, a među njima izdvaja se impozantno i najveće dostignuće rimske mostogradnje i najveći most antičkog doba poznatiji kao Trajanov most. Ostaci Trajanovog mosta nalaze se kod Kostola na reci Dunav.

Pored istorijskih i ikonografskih zapisa, arheološka istraživanja na kopnu i pod vodom otvorila su vrata nauci otkrićem ostataka stuba Trajanovog mosta na reci Dunav. Reka Dunav oduvek je igrala značajnu ulogu u prošlosti. U vreme Rimljana bila je granična reka najmoćnije imperije svoga doba. Zato i ne čudi da reka krije i tragove jedne konstrukcije antičkog doba koja je kao značajan građevinski poduhvat toga vremena prelamala tu prirodnu granicu i povezivala dva sveta-Gornju Meziju i Dakiju, a time, otvarala put novim rimskim osvajanjima.

Najduži antički most

Ostaci Trajanovog mosta, nalaze se između sela Kostola (Castellum Pontes) sa naše strane i Turnu Severina, nekadašnje Drobete u Rumuniji. Izgrađen je na samom izlazu iz Đerdapske klisure na mestu gde reka usporava i širi se i gde je dubina bila najniža. Most je delo čuvenog antičkog graditelja Apolodora iz Damaska, iz 105. godine naše ere, a izrađen je po naredbi rimskog cara Trajana (53-117). Most je bio izgrađen od kamena, dugačak 1097 m i sledećih 1000 godina je važio za najduži most ikada sagrađen u svetu. Sa lukovima visoko iznad vode, imao je 20 stubova i portale na pristupu i na jednoj i na drugoj Dunavskoj obali.

Arheološka iskopavanja ostataka Trajanovog mosta

Profesor Milutin Garašanin sproveo je nekoliko arheoloških kampanja između 1979. i 1982. godine u okviru zaštitnih iskopavanja spomenika ugroženih izgradnjom brane Đerdap II. Zatim je objavio preliminarni izveštaj za 1979. godinu, koji je poslužio kao osnova za dalja istraživanja. Više od 20 godina kasnije, 2003. godine, ponovo su započeta istraživanja, ali podvodna. Cilj tadašnjih istraživanja bio je da se utvrdi stanje očuvanosti preostalih stubova mosta uz pomoć sonara za mapiranje rečnog dna.

“Prvi projekat za podvodna istraživanja Trajanovog mosta Gordana Karović je napravila početkom 1998. godine, posle dogovora sa kolegama iz Rumunije, iz Regionalnog muzeja Đerdapa u Turnu Severinu. Ali, stvari se nisu pomerile sa mrtve tačke do pred kraj 2001. godine, kada je direktor RZZZSK, gospodin Marko Omčikus, zatražio projekat i odlučio da podrži njegovu realizaciju. Do toga je došlo ipak tek 2003. godine. Kao jedan od prioriteta Republičkog zavoda, projekat je te godine finansiran od strane Ministarstva kulture Republike Srbije, a Gordana Karović određena za rukovodioca Projekta podvodnih arheoloških istraživanja Trajanovog mosta”, piše na sajtu Aqua et Archaeologia.

Izgradnja Trajanovog mosta zabeležena na Trajanovom stubu u Rimu

Ovu građevinu zabeležio je jedan vajar 113. godine naše ere u Rimu prilikom klesanja spiralnog friza sa kamenog stuba na Trajanovom forumu. Na stubu je prikazao sve poduhvate i uspehe koje je slavni vojskovođa sa Đerdapa ostvario na svom podbedonosnom pohodu na Dakiju.

Ovaj istorijski dokumenat za nas je od vrednog značaja. Iz reljefa se uočavaju oblici mosta, kako u njegovim priobalnim konstrukcijama sa zasvedenom kapijom, tako i u ostalim delovima nad vodom, iznad koje se jasno izdvajaju postrojenja masivne konstrukcije stubaca od rešetkastih drvenih gornjih postrojenja.

Scene 98 i 99 na Trajanovom stubu i predstave na novčićima pokazuju da je nadgradnja mosta bila od drveta. Snažniji materijal je vidljiviji između lukobrana nosača i lukova, koji su bili izrađeni od kamena. Figure prikazane na portalu mogu se identifikovati kao statue ili trofeji. Scena 101 jednako je bitna. Može se videti izlaz sa mosta ispred portala sa vojnicima koji nastavljaju da marširaju na čvrstom terenu i koja bi mogla da prikazuje malo od drugog mosta. Postojanje drugog mosta mogla bi da objasni množina u nazivu Pontes (mostovi).

Tabula Traiana na Đerdapu

Nakon izgradnje mosta Trajan je naredio da se u stenu na Đerdapu iznad puta ukleše natpis:

„Imperator Cezar, božanskog Nerve sin, Nerva Trajan Avgustus Germanik, vrhovni sveštenik, zastupnik naroda po četvrti put, otac domovine, konzul po četvrti put, savladavši planinsko i dunavsko stenje, sagradio je ovaj put.”

Ova Tabula Traiana sastoji se od vertikalne table isklesane u kamenu. U središtu reljefa je natpis na latinskom jeziku, raspoređen u šest redova i uokviren pravougaonom bordurom, tablom poznatom pod nazivom tabula ansata (tabla sa drškama). Ovu tablu drže dva krilata bića (bočno) sa delfinima iznad i klečećom figurom  bradatog muškarca ispod kao i dva poslednja reda natpisa koja su vremenom se izbrisala. U vrhu reljefnog polja je profilisan zaštitni ispust ukrašen, sa donje strane, rozetama, sa orlom raširenih krila, u centru. Trag crvene boje, kojom je bio obojen čitav reljef, zadržao se u njegovim udubljenjima.

Most je primećen više puta i zabeležen

Feliks Kanic, mađarski istraživač i putopisac, pozivao se na starije bibliografske podatke i delimično pisane izveštaje kada je bio niži vodostaj. Godine 1858., za vreme izuzetno niskog vodostaja Dunava, na površini su se pojavili ostaci mosta, a potom i 1932. godine. Važno je istaći da je uočeno 16 molova (suprotno podacima antičkih autora, koji pominju 20).

Francuski inženjer Edgar Dupere publikovao je 1907. godine rezultate svojih istraživanja mosta zajedno sa poznatim činjenicama poznatim u to doba. Ponudio je izuzetno detaljnu konstrukciju. Model mosta se nalazi u Muzeju Turnu Severina. Mogu se videti dva portala i kao celokupna konstrukcija mosta sa lukobranim nosačima i onima na kopnu, dvadeset njih. Takođe su prikazane statue trofeja koje su ukrašavale portale.

Na južnoj obali, Dupere je umetao dva stuba između lukobrana nosača i portala, dok je napravio samo jedan na severnoj obali. Svi stubovi i portali su pokriveni na površini kamenom. Stubovi koji stoje u rečnom koritu podržavau drvenu nadgradnju. Njegova procena dužine mosta iznosi 1133, 9 m, a 1071 m zapravo je u rečnom koritu. Jedina vidljiva mana rekonstrukcije je dodatak nizvodnog kljuna na prvom pristaništu desne obale koji ne postoji.

Iako je jedno veliko arhitektonsko dostignuće pomoglo rimskim osvajanjima, pažnja vrednom kulturnom nasleđu nije bila i nije dovoljno posvećena prilikom boljeg očuvanja i prezentovanja javnosti. Planovi da se ovaj most bar jednim delom rekonstruiše ili pak da se uz pomoć laserskih zraka napravi njegova rekonstrukcija, potonuli su u vodu zajedno sa mostom.