Pre više hiljada godina, na desnoj obali Dunava u Đerdapskoj klisuri, nastala je kultura koja je promenila tok evropske istorije – Lepenski vir. Na ovom mestu prvi put su se susreli ribolovci-lovci i zemljoradnici.

Jedinstveno arheološko nalazište na teritoriji Srbije jeste Lepenski vir, po kome je čitava praistorijska kultura dobila ime. Smešten na desnoj obali Dunava u Đerdapskoj klisuri, nedaleko od ušća Boljetinske reke, Lepenski vir već decenijama intrigira istraživače i javnost širom sveta.

Poseban značaj ima u razumevanju prelaska iz mezolita u neolit (6.300-5.900 godina pre nove ere), odnosno uvida u način na koji su zajednice lovaca-sakupljača ulazile u kontakt sa prvim zemljoradnicima. Taj susret doneo je krupne promene u načinu života i oblikovao praistorijsku Evropu.

Lovci-ribolovci-sakupljači i prvi zemljoradnici na Lepenskom viru

Stanovnici Lepenskog vira vekovima su živeli od bogatstva Dunava i okolnih šuma, odnosno od ribolova, lova i sakupljanja plodova. Njihova ishrana zasnivala se prvenstveno na ribi, što potvrđuju arheološka i bioarheološka istraživanja. Međutim, u jednom trenutku dolazi do kontakta sa neolitskim zajednicama sa juga, koje su donele znanja o zemljoradnji, pripitomljavanju životinja i novom načinu života.

Analize kostiju otkrivaju da su u zajednicu Lepenskog vira stizale žene neolitskog porekla, dok su muškarci i dalje uglavnom bili lokalnog, mezolitskog porekla. Ovaj spoj pokazuje kako su se dva sveta, lovačko-ribolovački i zemljoradnički, ukrštala upravo na ovom mestu.

Psi na Lepenskom viru – prvi čovekovi prijatelji

Psi su među najranijim pripitomljenim životinjama u ljudskoj istoriji. Proces domestikacije započeo je još u mezolitu, oko 15.000 godina pre n. e., a u mezolitu Lepenskog vira već su bili sastavni deo ljudskih zajednica. Njihovi ostaci pronađeni su u grobovima ljudi.

• Nasilne povrede na skeletnim ostacima kulture Lepenski vir na Đerdapu
• Otkrivanje tajni iz prošlosti: Infektivne bolesti u praistoriji Đerdapa?

Na obali Dunava oni su pomagali u lovu, čuvali naselje i verovatno imali i simboličnu ulogu. Njihovo prisustvo govori o dubokoj vezi između ljudi i životinja, ali i o ranim oblicima pripitomljavanja koje će kasnije postati osnov razvoja poljoprivrede i stočarstva.

Praistorijske kuće u obliku trapeza

Ono po čemu je Lepenski vir najpoznatiji jesu njegove trapezoidne kuće sa crveno omalterisanim podovima i centralnim prvougaonim ognjištem, obloženim kamenom. Do danas je otkriveno čak 73 takve kuće, građene oko 6.200. godine pre nove ere, u periodu transformacije mezolit-neolit.

Njihov oblik povezuje se sa siluetom planine Treskavac koja se uzdiže preko puta lokaliteta, što govori o snažnom uticaju prirodnog okruženja na religijska i ideološka shvatanja praistorijskog čoveka.

Kamene ribolike skulpture – jedinstvene u svetu

Posebnu pažnju privlače monumentalne kamene skulpture “žrtvenici” sa motivima ljudskih i ribolikih bića, pronađene unutar kuća i učvršćene u podove. Ove figure, nastale od peščara, visine između 15 i 60 centimetara, težine od 1 kg do preko 50, jedinstvene su u svetskoj arheologiji i svedoče o složenim religijskim verovanjima.

Smatra se da su imale apotropejsku ulogu, da štite kuću i zajednicu. Samo su u dva slučaja kamene skulpture povezane sa sahranama pokojnika, i u oba slučaja radi se o sahranama dece.  Pojedini istraživači veruju da su prikazivale „rečne bogove“ povezane sa ritmovima Dunava i ribljim migracijama.

Život i smrt na Lepenskom viru

Iskopavanja su pokazala da je život na lokalitetu tekao od 9.500. godine pre nove ere, a da su naselja bila naseljena sa prekidima sve do neolita. Takođe, Lepenski vir je bio naseljen i kasnije u bakarnom, rimskom i srednjovekovnom dobu. Tokom istraživanja otkriveno je više od 130 grobova, sa različitim pogrebnim praksama: od ispruženih sahrana do zgrčenih položaja, pa čak i sedećih sahrana.

Posebno je zanimljiva sedeća mezolitska sahrana pokojnika sa prekrštenim nogama (grob br. 69). Danas možete da vidite i kako je izgledao ovaj muškarac: Ovde kliknite.

Ovakav način sahranjivanja ukazuje da je tako sahranjena osoba imala poseban društveni status tokom života. Naročito intrigira otkriće čak 41 sahrane novorođenčadi ispod podova kuća. Više o tome: Zagonetno nalazište Lepenski vir – sahrane beba ispod podova kuća

Spasavanje Lepenskog vira

Lepenski vir je istraživan šezdesetih godina 20. veka pod rukovodstvom arheologa Dragoslava Srejovića. Kako se nalazio u zoni budućeg akumulacionog jezera hidroelektrane Đerdap, odlučeno je da se ceo lokalitet fizički izmesti.

Tokom 1970–1971. godine, kuće, podovi i skulpture pažljivo su preneti i rekonstruisani na današnjoj lokaciji, gde se danas nalazi Muzej Lepenskog vira. Zahvaljujući tom poduhvatu, jedno od najvažnijih nalazišta evropske praistorije sačuvano je za buduće generacije.

Lepenski vir je više od nalazišta, on je arheološka zagonetka koja i dalje nudi nova saznanja o drevnim ljudima, ali i neobilazna stanica svih onih koji žele da upoznaju daleku praistoriju Evrope.