Nakon više decenija od iskopavanja kneževskih humki u Atenici, arheolozi su došli do novih iznenađujućih saznanja.

Na lokalitetu Umke – Kraljevske stolice u Atenici kod Čačka nalazile su se praistorijske humke impresivnih dimenzija sa ostacima ljudi visokog društvenog statusa. Pokojnici su bili sahranjeni sa luksuznim nalazima i ceremonijalnim kolima.

Iskopavanja obe humke sprovedena su 1958. i 1959. godine. Još tada su ove humke i bogatstvo nalaza privukle pažnju istraživača, ali i ostalih.

Tada se verovalo i tvrdilo da su ispod manje humke (1) i veće humke (2) nalaze kremirani ostaci kneza (princa), kneginje i njihovog deteta. Međutim, nakon više od pola veka sprovedene su analize na ljudskim ostacima.

Na veliko iznenađenje arheologa, u ovom slučaju dr Katarine Dmitrović, kustosa Narodnog muzeju u Čačku koja je inicirala ovaj projekat, ispostavilo se da nije reč o kremiranim ostacima. Takođe, deo njenog projekta i njenih saradnika uključivao je 3D rekonstrukcije ceremonijalnih kola i humki.

Kneževske humke iz Atenice

Humke iz Atenice potiču iz gvozdenog doba i pripadaju fenomenu kneževskih grobova zbog monumentalnih dimenzija i bogatstva nalaza i koji je postajao širom Evrope u ovom periodu.

“Tumuli u Atenici su jedinstveno otkriće u širem regionu i pokazuju moć nove društvene klase koja se pojavila na Balkanu tokom 6. i 5. veka pre nove ere”, piše Dmitrović u radu iz 2020. godine.

Oni se ističu po kompleksnosti grobne arhitekture, velikih dimenzija i izuzetnih, luksuznih nalaza. Takođe, Atenica zauzima istaknuto mesto po jedinstvenim nalazima ostataka gvozdenih kola koji su pronađeni u centralnim strukturama obe humke.

Antropološka analiza ljudskih ostataka omogućila je određene promene u tumačenju sahranjenih pokojnika i pogrebne prakse ispod humki.

Kneževske humke u Atenici pripadaju grupi kneževskih sahrana koje se nalaze u zapadnoj Srbiji, poput Novog Pazara i Pilatovića kod Požege.

Čuvene humke iz Atenice napravljene su jedna pored druge. Humka 1 ima prečnik od 35 m, a humka 2 ima prečnik od 70 m. Sačuvana visina iznosi oko 1 metar. U njima su se nalazili centralni grobovi i nekoliko perifernih.

Bogati grobni prilozi u humkama

Pored impresivne arhitekture ove grobnice se izdvajaju i po bogatim prilozima. U humci 1 najveći broj nalaza pripada nakitu i ukrasnim elementima za odeću od zlata, srebra, bronze i stakla. Oko 2.500 ćilibarskih perli figuralnog ili nepravilnog oblika, uglavnom uvezenih iz radionica južne Italije je pronađeno.

Najupečatljiviji nalaz su ostaci gvozdenih delova koji su pripadali dvokolicama, verovatno poreklom iz grčkih radionica. One predstavljaju jedinstvene nalaze na centralnom i zapadnom Balkanu. Najbliže paralele nalaze se u Mađarskoj i u Bugarskoj.

Humka 2 sadržala je znatno manje ukrasnih predmeta od zlata, srebra ili ćilibara. Ostale nalaze predstavljaju figuralni i ukrašeni koštani predmeti, keramičke posude domaće i grčke proizvodnje, bronzani ulomci deset posuda.

Koštane kutije su etrurskog porekla, bronzani vrhovi strela i koštane drške noža poreklom su iz istočne Evrope. 

Gvozdeni predmeti, značajni po količini, predstavljaju konjsku i ratničku opremu i fragmente četiri točka. Domaću komponentu predstavljaju delovi dva štita, nešto zlatnih i srebrnih aplikacija od lima, moguće proizvodi putujućeg majstora. 

Humka 2 sadržala je žrtvenu konstrukciju i imala je složeniju arhitekturu od humke 1. Ispod centralnog groba u humci 2 pronađena je grupa verovatno žrtvovanih životinjskih kostiju (pseće, svinjske i ostaci goveda).

Antropološka analiza ljudskih ostataka ispod kneževskih humki

Iako nikada nije sprovedena antropološka analiza, raniji autori su pol sahranjenih i porodične veze dovodili u vezu sa prilozima u grobovima i blizinom humki. Pa se tako oduvek u literaturi navodi da je u humci 1 u centralnom grobu sahranjena žena – kneginja, a u perifernom dete. Dok je u centralnom grobu veće humke (2) sahranjen knez – princ.

Pored toga, isticalo se da su pokojnici bili spaljeni, a tragovi vatre pronađeni pored humki su interpretirani kao ostaci lomače.

Nakon 60 godina od otkrića i skladištenja materijala u depou Narodnog muzeja u Čačku, započet je novi projekat koji je podrazumeva osteološku analizu ljudskih ostataka. Ovim projektom namera je bila da se proveri prethodno zabeležena pogrebna praksa.

Rezulati antropološke analize pokazali su da su se u centralnom delu humke 1 nalazili inhumirani ostaci starijeg deteta, a u perifernom grobu nije bilo ljudskih ostataka. U humci 2 nema spaljenika već je isto reč o skeletnim ostacima muškarca (25-35 godina).

“Kosti iz nekoliko jama unutar žrtvene strukture bile su ljudske. Veoma je interesantno da su ove osobe spaljene, a u građi su bili prisutni samo delovi postkranijalnih skeleta”, piše u ustupljenom radu Katarine Dmitrović.

Istaknuti članovi zajednice

Pokojnici sahranjenih ispod ovih humki su svakako imali visok društveni status na šta ukazuje pogrebna praksa.

“Da su u Atenici sahranjene veoma značajne ličnosti svedoče i fragmenti gvozdenih delova kola iz obe humke, još jednog izuzetnog primera krajnjeg luksuza koji su mogli priuštiti samo najistaknutiji članovi plemenske aristokratije. Ako imamo ovu činjenicu u vidu, izgleda skoro neverovatno da je samo slučajnost da su tumuli u Atenici među domaćim stanovništvom nazivani Kraljevske stolice”, zaključila je Katarina Dmitrović.

---

Zahvaljujem se koleginici Katarini Dmitrović na ustupljenoj literaturi i pojedinim fotografijama.

Izvori:

Dmitrović, K. 2020. Royal Chairs in Atenica – a Name promising an outstanding Discovery. A Case Study of the Princely Family. Funeralkultur der Thraker und Skythen des 7. bis 5. Jahrhunderts v. Chr. an der unteren Donau, 349-360.

Dmitrović, K. 2024. The Novelties that Bring Huge Changes: Quondam and Present Atenica, THE MECHANISM OF POWER The Bronze and Iron Ages in Southeastern Europe, 195-204.