Od najstarijih su vremena zdravlje i njegovo očuvanje bili su predmet interesa ljudskih zajednica. Temeljna saznanja o medicini i farmaciji skupljana su još u praistoriji. U ovom periodu magija je bila jedan od glavnih načina da se spasi ljudski život. Korišćenjem specijalnih formula, amajlija te magijskih činova bili su nezamenljivi u rešavanju zdravstvenih problema kod primitivnih zajednica. Iz antičke Grčke medicinska znanja koja se baziraju na naučnim saznanjima počinju se širiti delom Mediterana. Sedište razvoja medicine kao nauke postaje Aleksandrija. Bez instrumenata i medikamenata medicina je bila nezamisliva. Arheologija nam je to i dokazala.

U Aleksandriji počinje naučno istraživanje da se razvija i to posebno na polju anatomije. Radi se seciranje i intenzivno se proučava ljudsko telo. Ovome doprinose i pravila da se tela zločinaca i osuđenika na smrt mogu secirati.

Pojava kuge u Rimu 293. godine stare ere uzrokovala je da rimski Senat zvanično pozove grčke lekare da dođu u pomoć. Njihovim dolaskom, pored širenja kulta boga Asklepija – zaštitnika od bolesti, širi se i novi pristup načinu lečenja te se veća pažnja posvećuje naučnom pristupu. U vremenima koja su usledila, centar medicine prenosi se u Rim. U Rimu se otvara i zvanična škola poznata pod nazivom schola medicorum.

• Najstarija hirurška intervencija na glavi čoveka-trepanacija

U početku rimskog perioda svi su lekari i dalje bili Grci. Razlog ovome treba tražiti u duboko uvreženom stavu Rimljana da se bavljenje medicinom smatralo sramotom.

Pored antičkih izvora o postojanju lekara i bavljenje medicinom kod civila i vojnika, mi se oslanjamo i na materijalne ostatke kroz arheološka istraživanja. Stoga su nam brojna arheološka istraživanja, na teritorijama gde su vladali i živeli Rimljani, donela i otkrića medicinskih instrumenata antičkih lekara.

Grob lekara iz Viminacijuma

Kutije za držanje instrumenata i čuvanje medikamenata predstavljale su obavezan pribor svakog lekara i farmaceuta. Njihovo ime, loculis depromit eburnis, zabeležio je još Ovidije. Sudeći po sličnim nalazima sa teritorije Carstva, pa i Viminacijuma, kutija je bila u obliku kvadra sa poklopcem koji se uvlačio u žljeb dok je njena unutrašnjost, pregradnim zidovima, bila podeljena na manje pregrade koje su služile za čuvanje lekova i lekovitog bilja a često i za kozmetičke preparate.

Moguće da se sastojala iz dva nivoa kao kutija očnog hirurga iz Viminacijuma. U kutiji su nađena tri instrumenta i to dve sonde i jedan sa radnim delom u obliku čekića.

Sonde spadaju u najbrojnije sačuvane medicinske instrumente čija je primena bila vrlo široka, kako u medicini, tako i u farmaciji, kozmetici, pa čak i slikarstvu počev od I pa sve do IV veka. Služile su za pravljenje i nanošenje medikamenata, kao kauterijum, kao podloga prilikom zarezivanja tkiva i kože, kao kireta, i td. Analogni primerci nalaze se na teritoriji čitavog Carstva. Česte su u Viminacijumu, Singidunumu, a takođe su brojne u Germaniji Inferior, Maloj Aziji i Galiji.

Analiza grobnog inventara pouzdano opredeljuje grob kao lekarski ili lekarsko-farmaceutski. Kaseta sa medicinskim instrumentima je bila smeštena u drveni kovčežić, zajedno sa staklenim posudama i ogledalom. Manja količina semenki narandžaste boje koja se nalazila u lončiću, mogla bi predstavljati biljni medikament koji je lekar-farmaceut nosio sa sobom.

Istu vrstu nedoumice izaziva i pitanje o kakvom se lekaru radi, vojnom ili civilnom? Karakteristike i funkcija instrumenata takođe daju samo šire okvire za definisanje medicinske specijalnosti. Samo u formi pretpostavke može se izneti mišljenje da se radi o lekaru koji je radio ortopedske intervencije na što, pre svega, ukazuje instrument u formi čekića.

Hronološko opredeljenje groba je otežano zbog neznatnih promena koje su, tokom nekoliko vekova, pretrpeli instrumenti. Jedini pouzdan element u tom smislu pruža grobna forma koja se na teritoriji Viminacijuma ne sreće pre kraja II veka i traje svo do sredine III veka 

Medicinski instrumenti iz Singidunuma

Vojska je imala svoje bolnice, a jedna takva potvrđena je natpisom na spomeniku otkrivenom u Stojniku. Da je Singidunum imao medikuse koji su brinuli o zdravlju njegovih stanovnika govore nalazi medicinskih instrumenata kao što su pincete, sonde različitih tipova, skalpeli, specijalni noževi, dvojni instrumenti, kuke i male kašike.

Neki od ovih instrumenata, uz male vage, imali su primenu i u farmaciji, a profesija svakog medikusa podrazumevala je i poznavanje farmakologije, tj. pravljenja lekova i aromatičnih melema.

Medicinski instrumenti sa teritorije današnje BiH i Hrvatske

U galeriiji fotografija možete da pogledate medicinske instrumente koje su arheolozi otkrili u BiH i u Hrvatskoj.