Arheološki dokazi Slovena na teritoriji Srbije u ranom srednjem veku su jako oskudni i uglavnom se zasnivaju na skromnim nalazima grnčarije unutar naselja sa poluukopanim kućama. Iako veći deo podataka o Slovenima potiče iz pisanih izvora, čak i arheološka istraživanja nisu u dovoljnoj meri upotpunila naše razumevanje njihovog svakodnevnog života. U ranom srednjem veku Sloveni su naseljavali različite delove Srbije, ali su neophodna nova istraživanja kako bi se obezbedilo bolje razumevanje njihovog prisustva.

Sloveni su i pre 7. veka bili prisutni na Balkanu, ali se naseljavanje slovenskih plemena odvijalo u talasima iz različitih pravaca. Nakon sloma vizantijske vlasti sa početkom 7. veka, na prostoru centralnog Balkana počinje novo razdoblje kada dolazi do brojnih promena. Sistem odbrane je nestao, a to je omogućilo trajno naseljavanje Slovena, koji su naselili i područje Podunavlja.

O doseljavanju Slovena saznajemo u De administrando imperio (Spis o narodu), vizantijskog cara i pisca Konstantina VII Porfirogenita iz 10. veka koji piše da su Srbi i Hrvati naselili Solunsku oblast u vreme cara Heraklija (610-641). Naime, posle određenog perioda oni se vraćaju natrag preko Dunava, ali se ubrzo pokaju i uz posredovanje stratega Beograda ponovo dobiju dozvolu za naseljavanje na teritoriji Carstva i to u Paganiju, Zahumlje, Travuniju i zemlju Konavljana.

Ovaj izvor se uzima kao relevantan dokaz o dolasku Hrvata i Srba na Balkansko poluostrvo u 7. veku. Međutim, njegov izvor je nastao tri veka nakon dolaska Srba i Hrvata. Tako da tu prazninu o Slovenima jedino arheološka istraživanja mogu da popune.

Materijalna kultura Slovena na teritoriji Srbije

Međutim, baš kao istorijski izvori, tako i arheološka svedočanstva u ranom srednjem veku u Podunavlju su malobrojna. Uglavnom je reč o naseljima sa poluukopanim kućama, ulomcima grnčarije i ponekim urnama, dok su ostali nalazi jako retki.

Naime, kako ističe Emina Zečević u svom radu: „Problematika najranijeg horizonta doseljavanja Slovena, tj. Srba i Hrvata na prostoru zapadnog Balkana (teritorija koju su u rimskoj administrativnoj podeli u 4. stoleću obuhvatale Dalmacija i Prevalis, od severozapada Albanije i razvođa Kosova i Metohije na istoku do Istre na zapadu, Jadranskog mora na jugozapadu i Posavine na severu) i njihovog pokrštavanja, kroz različita tumačenja izvora i građe, još uvek je tema rasprava velikog broja istraživača različitog profila“.

Prilikom arheoloških istraživanja, uglavnom se akcenat stavlja na prikaz praške grnčarije (rukom rađena, gnjetena keramika), kao najindikativnijeg arheološkog svedočanstva o prisustvu slovenske populacije.

Takođe, spominju se i tzv. slovenske fibule. „Fibule su u tipološkom smislu, nesumnjivo germanska tradicija, dok bi za atribuciju njihovih pojedinih klasa valjalo sačekati detaljne analize rasprostranjenosti tipološki najstarijih predstavnika“, pišu Ivan Bugarski i Milica Radišić u radu.

Gnjetana keramika isto tako nije dovoljna kao dokaz prisustva Slovena, niti ona može da se uzme u obzir za etničko obeležje. Naime, kada je reč o pogrebnim običajima Slovena u prvim vekovima po doseljavanju, još uvek ne postoje konačni zaključci o tome da li je praktikovana samo kremacija ili inhumacija, odnosno oba.

Nedovoljna istraženost Slovena u arheologiji

Nažalost, kako mnogi arheolozi ističu, glavni nedostatak saznanja o Slovenima jeste nejednak stepen istraženosti posmatrane teritorije, neposvećenost države i stručnjaka o ovoj temi. Potom, nisu još uvek ustanovljene ni čvrste hronološke i prostorne granice kada je reč o načinu sahranjivanja (spaljivanje i inhumacija) koji je poznat kod Slovena na širokom prostoru na kome su živeli.  

Poslednjih godina se na ovom polju radilo zahvaljujući zaštitnim arheološkim iskopavanjima i najveći deo slovenskih nalaza je otkriven slučajno ili tokom istraživanja starijih kasnoantičkih građevina. Više: slovenska naselja.

Grobovi sa spaljenicima koji se mogu pripisati Slovenima

Na teritoriji današnje Srbije mogu se izdvojiti lokacije na kojima su pronađeni dokazi o spaljivanju pokojnika iz ranih perioda Slovena.

Svakako i kada pričamo o teritoriji bivše Jugoslavije broj slovenskih grobova spaljenika je relativno mali, iako bi taj broj trebao biti veći. Grobovi sa urnama bi trebalo predstavljati najranije pogrebne spomenike Slovena.

Ono što je dosad kod nas pronađeno, uglavnom, je otkriveno slučajno, loše su dokumentovani nalazi, arheološka iskopavanja su sprovedena nestručno i neprecizno. Sve zajedno dolazi do mešanja materijala iz različitih perioda, pa se zato i sumnja i u taj mali broj spaljenih grobova, odnosno iz kog perioda potiču.

U Srbiji se spominju grobovi spaljenih pokojnika na Najevoj ciglani kod Pančeva. Zatim se izdvaja nekropola spaljenih pokojnika iz Novog Slankamena, na kojoj se nalazi i avarsko groblje. Grobovi bi mogli da se datiraju u poslednje decenije 7. ili početkom 8. veka.

„Istražena su dva groba kremiranih pokojnika, a nađeno je još ostataka u rakama poznijih skeletnih grobova“, piše Ivan Bugarski u svom radu. On navodi da su urne datovane nešto kasnije u publikaciji Đorđa Jankovića i da su bile plitko ukopane i oštećene oranjem. Ovo može biti jedno od objašnjenja zašto ima tako malo zabeleženih slovenskih urni sa kremiranim ostacima. Urne se plitko ukopavaju, a onda se oranjem uništavaju.

Jedna grupa grobova u Čelarevu je opredeljena kao slovenska. Na ovom lokalitetu pronađeni su kasnoavarski i jevrejski grobovi. Urne su bile plitko ukopane sa ostacima spaljenih pokojnika. Ali više podataka od toga istraživači nisu naveli.

Nema puno slovenskih urni

Mali broj slovenskih urni ne znači da je bilo malo Slovena, već da je njihove grobove spaljenih pokojnika teže uočiti na terenu, nego inhumirane. Plitko ukopane urne se lakše uništavaju zemljanim radovima. Bugarski, takođe, navodi da su „Sloveni na tlu avarske države uglavnom prihvatili skeletno sahranjivanje“.

Ne treba zaboraviti da je slovensko prisustvo na jugu Kaganata posvedočeno u istorijskim izvorima, i zasigurno je značajno i u avarodopskim naseljima i grobljima na tom prostoru. Ipak se u arheološkom materijalu prepoznaje teže nego germansko ili romejsko.

Potom se na teritoriji današnje zapadne Srbije, odnosno u Radoinji kod Nove Varoši spominju tri urne sekundarno ukopane u praistorijski tumul. Urne su rađene na vitlu, u njima je bilo poluspaljenih kostiju. Pripisane su Slovenima i datuju se u drugoj polovini 7. i u 8. veku.

Dok je situacija nešto drugačija na teritoriji današnje Hrvatske. Istraživači i autori u svojim radovima navode nekoliko grobalja sa kremiranim pokojnicima, koji su uglavnom u sklopu ranosrednjovekovnih nekropola.

Slovenska naselja na teritoriji današnje Srbije

Manji broj ranosrednjovekovnih naselja ili pronađena keramika u Vojvodini se pripisuje Slovenima i datuje od 6-7. veka. To su na primer lokaliteti Višnjevača kod Padeja, Magareći mlin kod Apatina, Ritska dolina kod Koluta, Pančevo-Livade, Ozarikov salaš i Gunaroš.

Svakako je materijalna kultura Slovena siromašna u srednjovekovnim naseljima, a upitno je da li su C14 analize rađene i koliko se sa sigurnošću mogu nazvati slovenskom keramikom, jer se tu javlja materijal drugačijeg etničkog predznaka. Na ovoj teritoriji živeli su i Sarmati, Huni i germanska plemena.

„Ostaci naselja iz druge polovine 7. veka u široj oblasti Pomoravlja, Panjevački rit i Prilipac se mogu sa dosta sigurnosti tumačiti kao model slovenskog posedanja centralnobalkanskih ravničarskih oblasti, srodan poznatim primerima iz Bosne, uz reku Drinu“, pišu Bugarski i Radišić.

Iako je uzorak mali, oni dalje navode da se slovensko naselje sastoji od nekoliko ukopanih kuća sa pratećim keramičkim materijalom. Dok je grnčarija iz Panjevačkog rita oblikovana rukom i na sporom vitlu. Drugi lokalitet je dao samo posude sa sporog vitla.

U dolini Moravice, odnosno unutar kuće sa ognjištem, otkrivene u blizini kasnoantičkih termi na potesu Obale u selu Prilipcu, pronađena je grnčarija rađena na sporom vitlu i dorađena rukom, od kojih su neki ulomci imali ukrase valovnice. „Oni bi predstavljali, za sada, jedine tragove nizinskog naselja 7-8. stoleća na istoku rimske Dalmacije (zapadna Srbija) koje se pripisuju Slovenima, odnosno Srbima“, piše Zečević.

Slovenska naselja u ranovizantijskim utvrđenjima

Posebno se ističe nalaz slovenske keramike datovan u period 7-9. veka nakon stradanja ranovizantijskog utvrđenja na Gradini na Jelici u zapadnoj Srbiji.

Sloveni su se naseljavali unutar ranovizantijskih utvrđenja, piše u radu Perica Špehar. Na većini ranovizantijskih utvrđenja konstantovan je vremenski hijatus do 9. veka, pa je teško pratiti ranije slovenske tragove prisustva.

Najranije nalazište iz ovog perioda je višeslojni lokalitet Kula, kod sela Mihajlovac. Iz perioda 7. veka pronađeno je naselje sa većim brojem poluukopanih kuća. Takođe, na nalazištu Velesinca, pronađeni su rukom rađeni lonci sive boje, loše pečeni sa povremenim ukrasima valovnica ili horizontalnih linija.

Najstariji arheološki nalazi koji se pripisuju Slovenima na području istočne Srbije su otkriveni u ranovizantijskim utvrđenjima (Veliki Gradac, Hajdučka vodenica, Gamzigrad, Donje Butorke, Prahovo). To su svedočanstva da su Sloveni u vizantijskoj službi sa porodicama nastanjeni u pograničnim utvrđenjima.

Nije jasno u kojoj meri su Sloveni bili zastupljeni pre dolaska bugarskih savezničkih plemena u oblasti Đerdapa, iako ima tragova Romeja i Slovena. Prvi trajni kontakti Slovena i Vizantije na našem tlu su se odvijali najkasnije početkom 7. veka. Međutim, materijal iz druge polovine tog veka ne sugeriše njihovo intenziviranje. U nizijskim oblastima oko Zapadne i Velike Morave, Drine i Save zabeleženi su retki tragovi slovenskog naseljavanja u to vreme.

Prisustvo dve slovenske fibule i grnčarije, koje odudaraju od romejskih u Justinijani Primi (Caričin grad) mogu svedočiti o prisustvu Slovena, verovatno u svojstvu vojnika.

Dalji koraci u istraživanju

Iako deluje da je nema dovoljno dokaza o slovenskim naseljima, to ne znači da oni nisu bili tu već da se taj proces nije odigrao odjednom, već u etapama. Rani srednji vek, od 7. do kraja 10. veka je najslabije proučen period u srpskoj arheologiji.

Očigledno je da obim istraživanja slovenskih naselja i života na zapadnom Balkanu tokom poslednjih sto godina nije na zadovoljavajućem nivou. Potrebne su promene koje će se fokusirati na rekognosciranje i istraživanje slovenskih naselja u nizinama i dolinama reka.

Takođe, postoji potreba za ponovnim istraživanjima poznatih arheoloških nalazišta i reanalizom postojećih nalaza. Ključna stvar je objektivno sagledavanje dosadašnjih rezultata istraživanja i saznanja, s obzirom na to da se mnogi istraživači nisu usaglasili oko ove problematike i da je ostalo mnogo toga nedorečenog.