Nova arheološka studija pokazuje da je centralni Balkan, odnosno današnje Bosna i Hercegovina i Srbija, od kraja 2. do sredine 4. veka bio ključni snabdevač Rimskog carstva srebrom i zlatom.

Nakon što je eksploatacija srebra u Hispaniji počela da opada u 3. veku, Balkan je postao ključni izvor srebra. Ovo je zaključak istraživanja dr Dragane Mladenović, koji je objavljen u Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts. Ovo saznanje radikalno menja dosadašnje shvatanje rimske rudarske ekonomije.

Područje današnje Bosne i Hercegovine i Srbije od druge polovine 2. veka postaje glavni snabdevač rimskog monetarnog sistema, u trenutku kada zapadne provincije ulaze u krizu proizvodnje plemenitih metala.

Iako su Hispanija i Dakija tradicionalno u fokusu istraživanja rimskog rudarstva, Centralni Balkan je dugo ostajao na margini naučnih sinteza. Autorka ukazuje da su razlozi višestruki: složene rimske i moderne administrativne podele, oslanjanje istoriografije na pisane izvore nauštrb arheoloških, nepristupačan teren, ali i ratovi devedesetih godina koji i danas otežavaju sistematska istraživanja.

Rimsko osvajanje podzemlja

Studija se fokusira na dve ključne provincije: Dalmaciju, sa zlatnim i srebrnim ležištima u centralnoj Bosni i Gornju Meziju, gde su u današnjoj Srbiji eksploatisani prvenstveno rudnici srebra.

Eksploatacija započinje vrlo rano, verovatno već u vreme cara Avgusta, isprva kroz privatne koncesije, da bi potom prešla pod direktnu kontrolu države.

U planinama srednje Bosne Rimljani su koristili sofisticirane hidraulične tehnike, uključujući ispiranje zlata iz rečnih nanosa i takozvani hushing – kontrolisano rušenje zemljišta pomoću velikih količina vode. Posledice su i danas vidljive u devastiranim pejzažima, koje su još u 19. veku opisivali austrougarski inženjeri.

Srebro iz dubine: Srebrenica i južna Srbija

Srebro se dobijalo iz olovne rude (argentiferous galena), uglavnom podzemnim kopanjem. U oblasti Domavije (današnja Srebrenica) rimski hodnici bili su toliko precizno izvedeni da su moderni inženjeri opisivali ulaze kao arhitektonski oblikovane prostore, sa nišama za lampe i sistemima odvodnjavanja.

• Rimljani su reciklirali srebro i tako smanjili zagađenje
• Rimljani su rudnik zlata u Španiji iscrpili i izazvali ekološku katastrofu
• Rudari iz senke: Praistorijski rudnik bakra kod Priboja razbija mit o kolapsu metalurgije

Najbogatiji rudnici nalazili su se u Dardaniji, na prostoru južne Srbije (Novo Brdo, Trepča/Stari Trg). Kasnija srednjovekovna i ranonovovekovna eksploatacija gotovo je izbrisala rimske tragove, ali istorijski izvori govore o hiljadama antičkih okana i ogromnim gomilama zgure.

Kosmaj: merljivi dokaz rimske proizvodnje

Najkonkretniji podaci dolaze sa planine Kosmaj, gde rimsko rudarstvo nije imalo kasniji kontinuitet. Procene govore o čak 2,3 miliona tona zgure, iz kojih je dobijeno oko 5.500 tona srebra i 680.000 tona olova. Godišnja proizvodnja od oko 22 tone srebra bila je uporediva sa čuvenim rudnicima Lauriona u klasičnoj Atini.

Analiza zgure i ingota pokazuje visok nivo tehnološke standardizacije. Olovni ingoti, teški i preko 250 kg, svedoče o snažnim pećima i velikim kapacitetima topljenja, dok efikasna kupelacija ukazuje na znanje preneto direktno iz centra Carstva.

Neviđen nivo državne kontrole

Rudnici srebra, a gotovo sigurno i zlata, bili su direktno vlasništvo cara, pod upravom viteških prokuratora. Privatni zakup bio je minimalan, za razliku od prakse u Hispaniji.

Rudarska područja štitila je stalna vojna prisutnost. Pod Markom Aurelijem formirane su posebne kohorte za obezbeđenje rudnika, a mreža carinskih punktova (publicum portorii Illyrici) pratila je kretanje metala. Posebno su zanimljivi bronzani novčići sa natpisima poput Metalli Dardanici, koji su verovatno služili kao ograničena lokalna valuta u rudarskim zonama.

Migracije i stručna radna snaga

Obim proizvodnje zahtevao je masovnu radnu snagu. Epigrafski izvori svedoče o migracijama rudara, naročito onih iz Dalmacije koji se pojavljuju u dakijskim rudnicima Alburnus Maior. Autorka smatra da je reč pre o ekonomskoj migraciji nego o deportaciji, znanje o hidrauličnom rudarstvu selilo se zajedno sa ljudima.

Balkan kao odgovor na imperijalnu krizu

Ključni doprinos studije jeste precizno hronološko uklapanje. Intenziviranje balkanskog rudarstva poklapa se sa padom proizvodnje u Hispaniji i napuštanjem dakijskih rudnika nakon markomanskih ratova. Između 180. i 240. godine beleži se vrhunac metalurške aktivnosti, potvrđen i tragovima zagađenja olovom u evropskim tresetištima.

Carevi dinastije Sever posebno ulažu u region, a premeštanje kovnica novca ka istoku tokom 3. veka jasno ukazuje na strategiju kovanja bliže izvoru srebra. U vreme krize, kontrola balkanskih rudnika bila je presudan strateški resurs.

Kraj jedne imperijalne ekonomije

Rudarstvo opstaje i u 4. veku, ali uz sve veće teškoće. Država uvodi zakone koji vezuju rudare i njihove potomke za rad, dok se eksploatacija povlači u utvrđena naselja. Samo rudnici Dardanije preživljavaju do 5, a možda i 6. veka, pod Justinijanom, pre nego što avarski upad konačno okončaju rimsku kontrolu.

Studija dr Dragane Mladenović pokazuje da je bogatstvo balkanskog tla oblikovalo rimsku administraciju, vojnu strategiju i ekonomsku stabilnost tokom jednog od najkritičnijih perioda Carstva. Centralni Balkan nije bio sporedna provincija, već srce rimskog snabdevanja srebrom, bez kojeg ne bi bilo ni stabilne valute ni imperijalne moći.