Arheolozi istražuju tajanstveni lokalitet Prizren na Sani, blizu Mrkonjić Grada. Iako postoje legende o ovome mestu, ne zna se ko, kada i zašto ga je izgradio na nepristupačnom mestu.

Sistematska arheološka istraživanja Prizrena na Sani započeta su 2011. godine. Njih sprovodi Muzej Republike Srpske, pod rukovodstvom muzejskog savetnika Gorana Simonovića. Istraživanja finansira Opština Mrkonjić Grad i Ministarstvo za prosvetu i kulturu Republike Srpske.

Ovogodišnja istraživanja su se nastavila pre par dana i trajaće ukupno 15 dana. Namera je da se ove godine istraživanje koncentriše na iskopavanje južne celine.

Kameni kompleks nalazi se na teško pristupačnoj litici i nekoliko stotina metara iznad kanjona reke Sane.

„Na vrhu litice, oslonjeni na ivice stenovitih terasa, nalaze se ostaci zidina, delovi nekadašnjeg nevelikog arhitektonskog kompleksa. On se sastojao iz tri uske celine građene krečnjakom i krečnim malterom, naslonjene na centralni stenoviti masiv, koji se izdiže između njih“, kaže Goran Simonović za Sve o arheologiji.

Postoje legende o ovom mestu

Predanje i lokalna tradicija kažu da se na tom mestu nalazio grad Crne kraljice, koja ga je napustila pred turskim osvajačima, sa konjima naopako potkovanim, natovarenim ogromnim blagom.

„Iz čuvenog Kuripešićevog putopisa saznajemo da je lokalitet Prizren 1530. godine, kada ispod njega prolazi austrijsko poslanstvo na putu za Carigrad, u pratnji turske vojske iz ključke tvrđave, slovio kao mesto na kome se nalazila mala napuštena tvrđavica, u ruševnom stanju“, objašnjava arheolog Simonović.

Arheološki tim Muzeja Republike Srpske, pokušava da rekonstruiše prošlost ovog zagonetnog mesta neobične lepote. Neka od važnijih pitanja na koje se traže odgovori su: ko je, kada  i u koju svrhu podigao arhitektonski kompleks na tako nepristupačnom mestu?

Do sada je istraženo oko dve trećine površine lokaliteta, odnosno 500 m².

Na Prizrenu je bio manji dvor

Kako ističe Simonović dosadašnji rezultati pokazali su da se na ovom mestu nalaze ostaci manjeg kasnosrednjovekovnog kompleksa, koji nije bio tvrđava.

„Zidovi su mu građeni na način svojstven kasnom srednjem veku, lomljenim i pritesanim kamenom, vezanim krečnim malterom, slaganim u neuredne hotizontalne redove sa okruglim otvorima, tragovima drvenih  nosača za skele“, kaže on.

U središnjoj celini kompleksa pronađen je objekat koji je imao dvoranu i podrum. U njemu su u građevinskom šutu, 2013. godine, u arheološkim sitima zablistali ukrašeni delovi arhitekture ovog zagonetnog kompleksa.

Na osnovu luksuznog materijala može se pretpostaviti da je prvobitna namena ovog srednjovekovnog kompleksa na Prizrenu mogla biti rezidencijalna.

„U tom slučaju ličnost koja je podigla dvorčić na Prizrenu, mogla bi se tražiti među vlastelom koja je stolovala u gradu Ključu i upravljala župom Banjicom, jednom od župa Donjih Kraja, krajine srednjovekovne Bosne. Ipak pitanja o prvobitnoj nameni kompleksa i o onome ko ga je podigao, ostaće otvorena do kraja iskopavanja“, priča Simonović.

Tragovi prošlosti otkrivaju šta se ovde dogodilo

Ruševine ovog malog, 500 godina starog dvora, sadržale su još nešto. To je omogućilo istraživačima da rasvetle jedan deo tajnovite prošlosti ovog mesta.

Pronađeni su delovi kasnosrednjovekovnog oružja i tragova borbe na njima. Potom grnčarija, životinjske kosti, delovi ručnih žrvnjeva, posude od stakla, ulomci gleđosanih zdela, konjska oprema i slično.

Otkriveni predmeti su počeli da raspliću tajanstveno i zamršeno klupko priče o onome što se zbivalo pre više od pet vekova, na ovoj vetrovitoj litici zagledanoj u zelenu Sanu.

Arheolozi su se pozvali i na istorijske događaje u ovom delu i došli do zaključka da je kompleks najverovatnije stradao 1463. godine prilikom pada Bosne pod Turke.

„Nedugo posle toga, kompleks zauzima vojna posada, koja zatečene ostatke kompleksa prilagođava, tačnije delimično ih uklanja i zarušava, radi komunikacije kroz kompleks, kao i omogućavanja osmatranje drevne komunikacije koja je prolazila dolinom Sane, ispod Prizrena skretala prema istoku i nastavljala dalje prema dolini Plive“, rekao je muzejski savetnik.

Sve ukazuje na to da je osmatračnica na Prizrenu funkcionisala u okviru lanca utvrđenja i osmatračnica. One su  bile deo Jajačke banovine odbrambene, strateške zone prema Turskoj carevini, formirane nakon što je Ugarska država preotela Turcima delove nekadašnje bosanske kraljevine. Vojna posada je, najverovatnije, sa lokaliteta proterana krajem 15. veka, nakon čega je ovo mesto zapustelo i prepuštenu zubu vremena.

Ovde su bili i Iliri

Znatno pre nego su srednjovekoni neimari izgradili ovaj kompleks, neko drugi je živeo u gvozdenom dobu. O tome svedoče ulomci praistorijske keramike iz 1. milenijuma pre nove ere.

Na najvišem vrhu brda Prizrena, u nemirna vremena pripadnici nekog lokalnog ilirskog plemena, sklanjali su sebe i svoje blago, pred kopljima i mačevima neprijatelja. Arheolozi su baveći se Prizrenom, opet sasvim slučajno, uz pomoć lokalnih stanovnika, na vrhu otkrili ostatke utvrđenog praistorijskog naselja, gradinskog tipa.

Krajem 2017. i tokom 2018. godine na lokalitetu su obavljeni konzervatorski radovi na većem i najugroženijem delu otkopanih zidova kompleksa. Radove je realizovala renomirano beogradsko preduzeće KOTO, sredstvima Ministarstva prosvete i kulture Republike Srpske, pod nadzorom Republičkog zavoda za zaštitu kulturno – istorijskog i prirodnog nasljeđa.

Lokalitet ima veliki turistički potencijal

Očekuje se da sistematsko arheološko istraživanje Prizrena na Sani omogući formiranje  kvalitetne, celovite i retke baze podataka, koja će predstavljati značajan doprinos u istraživanju srednjovekovne baštine Republike Srpske i Bosne i Hercegovine. Osim toga fond pronađenih predmeta zajedno sa dokumentacijom sa iskopavanja, može da bude dobro polazište za formiranje budućeg zavičajnog muzeja Mrkonjić Grada.

Obaveza istraživača je da se ostaci arhitektonskog kompleksa po fazama konzerviraju i po mogućnosti obnove, a pokretni nalazi kvalitetno konzerviraju i restauriraju.

Nakon završetka istraživanja, slediće izrada monografije o lokalitetu. Naravno ona bi trebalo da prati realizaciju završne izložbe.

Takođe, jedan od važnih ciljeva je da se, tokom trajanja istraživanja promoviše arheološko i kulturno nasleđe i značaj brige o njemu. Kao i da se edukuje lokalna zajednica, koja je pokazala veliku interesovanje za lokalitet Prizren.

Zbog njegovog izuzetnog prirodnog i kulturnog potencijala ona ga je prepoznala kao jednu  od važnih tačaka svoje turističke ponude. Zato arheolozi smatraju da je Prizren na Sani  lokalitet koji ima budućnost.