Manastir Rača nalazi se ušuškan u podnožju planine Tare okružen šumom i žuborom istoimene reke, na samo 6 km od Bajine Bašte. Predstavlja simbol vekovne izdržljivosti, budući da je više puta rušen i paljen.

Pored manastirskog kompleksa protiče rečica Rača po kojoj je i sam manastir dobio ime. Manastir sa crkvom posvećen je Vaznesenju Gospodnjem.

Prema predanju smatra se da je manastir zadužbina kralja Dragutina Nemanjića iz 13. veka, odnosno da je podignut između 1276. i 1282. godine. Nažalost, pouzdanih tragova nema, jer je manastir tokom burnih vremena, nakon seobe naroda, paljenja i razaranja izgubio puno toga.

Naime, iako postoji oko 50 zapisa o manastiru, svi su oni nastalo znatno kasnije i to uglavnom u 16. veku.

Manastir Rača spominje se prvi put 1615. godine. Tokom turske vladavine u 17. veku manastir je postao poznati prepisivački centar. Prepisivanje bogoslužbenih knjiga praktikovano je i delu skita Svetog Đorđa – arheološkog nalazišta, oko 2-3 km uzvodno uz reku Raču, odnosno blizu vrela Lađevac.

Kako je vreme prolazilo, ubrzo je prepisivačka škola brojala oko 300 monaha koji su izbegli od turskog zuluma. Kako se više puta ističe, ona je bila najveća i najpoznatija na ovim prostorima i postala je središte srpske kulture i obrazovanja. Smatra se da u to vreme nije bilo većih pisaca od čuvenih Račana.

Manastir je stradao više puta

Manastir Rača je stradao 1688. godine u požaru, a onda posle Velike seobe naroda 1690. godine monasi beže u manastir Beočin, da bi Rača zapustela. Jako dugo je manastir bio u ruševinama, a onda ga je jeromonah Hadži Milentije Stefanović obnovio 1795. godine. Na temeljima stare crkve, nastaje nova. On je bio jedan od vođa u Prvom srpskom ustanku.

Međutim, nakon 18 godina od obnove, 1813. godine manastir biva zapaljen od strane Turaka. Neki monasi su uspeli da pobegnu u manastiru Tronoši i da se spasu, a monasima koje su Turci našli, odsekli su glave kod časne trpeze. Preko njih su nabacali ikone, posekli šumu i zapalili manastirski kompleks. Neko vreme nakon toga monasi se vraćaju u Raču, kao i Hadži Milentije i 1818. ponovo obnavljaju manastir.

Hadži Milentije je umro 1824. godine, a njegovo telo sahranjeno je u manastirskoj porti. Jedan vek kasnije, tadašnji iguman prenosi njegove kosti u grobnicu uz zid hrama sa južne strane.

Sadašnji izgled manastir nastao je 1829/1830. godine. Vremenom je dodat zvonik, oslikan je freskama, srednjeni su određeni delovi crkve i uređenji su grobovi.

Nažalost, manastir Rača strada i poslednji put od strane Bugara tokom Drugog svetskog rata. Oni ga pljačkalju i spaljuju konak.

U Drugom svetskom ratu u manastiru je od Nemaca sklonjeno Miroslavljevo Jevanđelje, najstarija srpska knjiga iz druge polovine 12. veka. Miroslavljevo Jevanđelje je čuvano u manastirskoj crkvi ispod oltara, do 1944. godine.

• Prva štampana knjiga u Srbiji – Rujansko Četvorojevanđelje, ovde je nastala
• Ruka Svetog Save čuva se u manastiru Mileševa
• I monasi su bolovali od tuberkuloze na Rudniku

Poznato je da je i Patrijarh Pavle bio jedno vreme monah u Rači. Od 1996. godine, a zahvaljujući samom Patrijarhu, deo moštiju – nadlaktna kost kralja Dragutina Nemanjića nalazi se u manastiru Rači.

Ovaj kulturno-istorijski spomenik je 1983. godine dobio status kulturnog dobra od istorijskog značaja i pripada Eparhiji žičkoj Sprske pravoslavne crkve.