Arheološka iskopavanja kasnoantičke crkve u Mramorku vođena su narodnim predanjem. Međutim, nakon istraživanja nije se dalje pristupilo očuvanju crkve. Nažalost, to je dovelo do toga da ona sledećih 11 godina propada i urušava se. Sada, nakon toliko vremena teži se ka tome da se crkva obnovi.

Ne kaže se bez razloga da su arheološka iskopavanja destruktivna, a posebno onda kada se ne pristupi adekvatnoj zaštiti nalazišta. Stoga ne treba ni obavljati iskopavanja, ako već unapred nisu obezbeđena sredstva za zaštitu nepokretnog kulturnog spomenika, obradu materijala, publikaciju i prezentovanje javnosti.

Sveštenik je slušao narodno predanje o svetom mestu

Tokom 2013. godine na svoju ruku je sveštenik iz Osmaka, Željko Božić, je započeo amaterska arheološka istraživanja na lokalitetu Crkvine u selu Mramorak, blizu Zvornika. Nažalost, to tako nije trebalo da se radi jer se nestručnim istraživanjem gube dragoceni podaci. Za potrebe obnove stare crkve, neophodna su prvo zaštitna arheološka istraživanja arheologa!

Sveštenik se dohvatio ovog poduhvata nakon informacije da se u pomenutom selu nalazi, po narodnom predanju, stara crkva. On je otišao na lice mesta i tamo zatekao samo gustu šumu i na prvi pogled obično brdo, dosta kamenito. Ipak, na starom drvetu koje je raslo u sred kamenjara, u njegovoj kori, nečija vredna ruka je urezala krst. „To je jasan znak da naš narod pamti i priča, s koljena na koljeno“. Postoji priča o staroj crkvi i nekakvim kostima koje su tamo viđali. Jedan meštanin je odatle vozio kamen za svoju kuću. Ta ista kuća je gorela tri puta nakon toga, sve dok isti taj domaćin nije povadio upravo taj kamen iz kuće.

Ovo je bio jasan znak svešteniku Željku Božiću da treba poslušati glas predaka i vratiti se ponovo ovom svetom mestu. Naravno, vratio se uz podršku građana koji su se odazvali pozivu u raščišćavanju terena.

Onda je započeto amatersko kopanje kada se pojavljuje obrađeni kamen, ubrzo zatim i zid. Malo kasnije i neverovatno dobro očuvan pod. Svi radovi su odmah obustavljeni, kako se ne bi više upropaštavali materijalni dokazi, i obavešten je nadležni Muzej Semberije u Bijeljini.

Arheološka iskopavanja na Crkvinama

Arheološka istraživanja na lokalitetu Crkvine mogu se podeliti u dve faze. Istraživanja u prvoj fazi tokom 2013. i 2014. godine nisu bila sistematska i planska. Nisu ih izveli stručnjaci za arheološka iskopavanja i nisu imali dovoljnu podršku nadležnih institucija. Otkriće nadgrobnog spomenika 2014. godine predstavlja prekretnicu jer započinje drugu fazu arheoloških iskopavanja.

Naime, uz finansijsku podršku opštine Osmaci, arheološka istraživanja na lokalitetu Crkvine je tokom leta 2015. godine obavio tim stručnjaka iz Muzej Semberije iz Bijeljine, kojim rukovodi mr Mirko Babić, u saradnji sa savetnikom Narodnog muzeja u Užicu, Srbija, mr Ljiljanom Mandić. Ovom prilikom je utvrđeno da se na lokalitetu Crkvine nalaze ostaci kasnoantičke crkve.

„Međutim, zbog nedostatka finansijskih sredstava, iskopavanja su prekinuta, a njihovi rezultati nikada nisu objavljeni i predstavljeni javnosti. Štaviše, nisu vršeni konzervatorski radovi, što je dovelo do propadanja bazilike“, napisali su autori u radu objavljenom u Godišnjaku.

Otkrivena je kasnoantička crkva

Kasnoantička crkva imala je dve građevinske faze. Starijoj fazi pripada centralni deo bazilike (prostorija A) i prostorija sa grobnicom. „Tehnika gradnje jasno pokazuje da su narteks i južni brod naknadno dodati, odnosno pripadaju mlađoj građevinskoj fazi bazilike“, piše u radu.

Amaterska iskopavanja su napravila problem prilikom datovanja crkve u Mramorku. Na osnovu analogija sa sličnim crkvama u Bosni Hercegovini i prilika u kasnom rimskom periodu, može se okvirno znati kada je ova bogomolja izgrađena.

Najranije kada je crkva mogla biti izgrađena jeste 4. veka, a najkasnije 6. vek.

Ono što je izuzetno zanimljivo i retko da su zidovi crkve dobro očuvani i da na pojedinim mestima dostižu visinu od 1,80 m. Uporedo sa druim istraženim crkvama na području Bosne i Hercegovine, može se slobodno reći da su zidovi crkve u Mramorku najbolje očuvani.

Orijentacija crkve u Mramorku je zapad-istok. Dimenzije crkve iznose 17,60×11 m.

Od pokretnog arheološkog materijala pronađena je velika količina fragmenata keramike i stakla, jedna klješta, veliki broj gvozdenih klinova i više predmeta od gvožđa, nepoznate namene.

Kada su sprovedena arheološka iskopavanja 2015. godine u naosu, neposredno uz vrata koja su vodila u naos, otkriven je značajan nalaz ovog arheološkog lokaliteta.

To je antički nadgrobni spomenik, koji je korišćen sekundarno kao građevinski materijal za crkvu. Na spomeniku su uklesani portreti pokojnika i njihovih naslednika i scena lova.

Ktitorska porodična grobnica?

U jugoistočnom delu bazilike, neposredno uz apsidu, uočena je pravougaona grobnica na svod. Unutar grobnice bilo je pohranjeno najmanje 5 osoba. Oni nisu bili sahranjeni istovremeno, već je grobnica bila otvarana kako bi se napravilo mesto za novog pokjnika. Jedini otkriveni grobni predmeti su staklo posuđe i jedan mali gvozdeni nož.

Antropološka analiza skeletnih ostataka nije sprovedena kako bi se dobile informacije o polu, starosti i zdravstvenom statusu pokojnika. Verovatno je ktitorska porodica bila sahranjena u grobnici crkve.

“Skeletni ostaci pokojnika su ostavljeni u grobnici u crkvi, prekriveni su kamenim pločama već nekoliko godina“, objasnio nam je Goran Popović, istoričar, koji je pisao rad o crkvi sa kolegama. On se nada da će se konačno skeleti izvaditi i da će biti sprovedena antropološka analiza.

Ostaviti skeletne ostatke na nalazištu nakon njihovog izlaganja atmosferskim prilikama je jako neprofesionalno, bezobrazno i predstavlja nepoštovanje prema pokojnicima i struci. Ovakve stvari se u arheologiji ne rade, ali izgleda da se događaju. Jedan od brojnih razloga zašto skeletni ostaci moraju da se odmah spakuju nakon istraživanje jeste što dolazi do njihovog oštećenja, krhosti i otežava antropološku analizu.

Značaj crkve u antici

Blizu crkve je pronađen i antički put i verovatno ostaci utvrđenja – Gradine. Što dodatno ukazuje na značaj ovog mesta.

„Po svemu sudeći ova bazilika je u pogledu crkvene organizacije pripadala biskupiji sa središtem u Sirimijumu. Ovakav zaključak se nameće zbog geografske blizine Zvornika (putna stanica Ad Drinum koja se nalazila na komunikaciji Sirmium – Argentaria se locira u Zvorniku) za čiju širu teritoriju je utvrđeno da je gravitirala Sirmijumu“, zakljčuju autori.

Arheološki lokalitet Crkvina je od velikog značaja i neophodno mu je posvetiti veću naučnu pažnju za buduća istraživanja i prezentovanje javnosti.

Istroričar Popović nam je objasnio da su u toku pregovori oko daljih istraživanja crkve, odnosno njene obnove. To podrazumeva hitnu konzervaciju crkve, koja je arheološki istražena pre oko 10 godina i od tada propada jer nisu preduzete nikakve mere da se njeni ostaci sačuvaju. Takođe, Goran ističe da je reč o višegodišnjem projektu kome se treba posvetiti.

Ovih dana su meštani zajedno sa sveštenim licima učestvovali u raščišćavanju terena radi konzervacije crkve. S obzirom da je reč o siromašnoj opštini, jasan je značaj ovog mesta i prioritet je da se naspe lokalni put, kako bi se nesmetano došlo do crkve.

---

Izvori: Eparhija zvorničko-tuzlanska

Popović, G., Veletovac, E. I Šačić-Beća, A. 2017. Recently discovered Basilica from Late Antiquity and a Tombstone Stela from Mramorak near Osmaci. Godišnjak. Centar za balkanološka ispitivanja 46: 194-202.