U leto 1982. godine, dok su arheolozi na lokalitetu Pećine u Viminacijumu kopali slojeve zemlje, nisu mogli ni da naslute da će naići na otkriće koje će zauvek promeniti sliku o antičkoj prošlosti Srbije – prvu mumiju pronađenu na našem tlu.

Tokom zaštitnih iskopavanja 1982. godine na lokalitetu Pećine u okviru nekropole Viminacijuma, arheolozi su otkrili šest sarkofaga, od kojih su dva, označena kao sarkofag 5 i 6, ostala sačuvana od pljačke zahvaljujući dubini ukopa i pažljivom dokumentovanju.

• Arheološka enigma u Viminacijumu – olovni kovčezi, tradicija sahranjivanja sa Bliskog istoka
• Pre 5.000 godina pokojnici pod humkama u Vojvodini možda su bili mumificirani
• Stanovnici Viminacijuma su patili od crevnih parazita uprkos izgradnji toaleta

Sarkofazi, isklesani od peščara i krečnjaka, u najvećoj meri su bili uništeni zbog nemilosrdnih pljačkaških aktivnosti. Međutim, dva sarkofaga, ukopana na vrlo malom međusobnom rastojanju i na neuobičajeno velikoj dubini, ostala su van domašaja pljačkaša. Kako je navela Dragana Spasić-Đurić u radu iz 2003. godine, „njihovo otvaranje je predstavljalo neponovljivo arheološko iskustvo, ali je izazvalo veliku pažnju meštana i radnika na gradilištu i dovelo do niza nesvakidašnjih propratnih događaja“.

Pokušaj pljačke sarkofaga

Ona opisuje i dramatičan pokušaj pljačke koji se dogodio noć pre otvaranja sarkofaga. Nakon što je sarkofag izvađen iz zemlje, dva radnika su ostavljena da ga čuvaju tokom noći. „Naime, veliko interesovanje radnika na gradilištu, koji su, videvši mermerni kovčeg znatno pre otvaranja, javno komentarisali da su unutra sigurno zlatne poluge, stvorilo je vrlo negativnu atmosferu i glasine koje su se brzo prenosile kroz čitav kraj. Na našu žalost, slutnje da se nešto može dogoditi, su se ostvarile“, piše Spasić-Đurić.

Te noći dvojicu radnika su posetile „dve siluete“ naoružane lovačkom puškom. Nakon pucnjeva, čuvari su istrčali, a napadači su pobegli u mrak, verovatno shvativši da je sarkofag pod nadzorom. Sledećeg jutra, sarkofag je otvoren.

Otvaranje sarkofaga br. 5: susret sa mumificiranom pokojnicom

Sarkofag 5 bio je izrađen bez dekorativne obrade i pripadao je „maloazijskom tipu“. Da bi se sačuvala unutrašnjost, sanduk i poklopac bili su zatvoreni pomoću metalnih klanfi, a spojevi ispunjeni olovom. Prilikom otvaranja, pronađeni su ostaci mumificirane pokojnice, položene na sloj čistog kreča debljine 3–5 cm.

Međutim, u dodiru sa vazduhom, organski ostaci su brzo propadali. „Nisu sprovedene analize skeletala niti tekstila, tako da su izgubljeni dragoceni podaci“, ističe autorka.

Lobanja pokojnice bila je uvijena u više slojeva tkanine, a po telu su se nalazili ostaci tri različite tekstilne strukture. Na osnovu toga se pretpostavlja da je nosila haljinu ili bila pokrivena pokrovom protkanim zlatnim nitima. U predelu glave i ramena primećeni su ostaci finije tkanine, verovatno vela, dok je žuti prah pronađen ispod tkanina mogao poticati od buketa cveća ili mrežice kojom je bila učvršćena frizura.

Kod nogu su otkriveni ostaci kože od pogrebnih cipela. Pronađene su i dve ćilibarske i četiri koštane igle, verovatno korišćene za pričvršćivanje odeće, kao i par skupocenih zlatnih minđuša sa rubinima.

Veštačka mumifikacija – specifičan ritual

Posebnu pažnju privukla je činjenica da se radi o namernoj veštačkoj mumifikaciji. Prema autorki, „zbog jedinstvenosti ovog slučaja, analiza i rekonstrukcija su izvršene uz pomoć komparativnog materijala iz velikih vojnih i gradskih centara panonskog limesa (Carnuntum, Brigetio, Intercisa, Aquincum), gde je pouzdano registrovano preko deset slučajeva ove prakse“.

Tehnika mumifikacije podseća na opise medicinskog tretmana koje je zabeležio Herodot. Nakon uklanjanja unutrašnjih organa, tela su konzervisana potapanjem u soli sa jakim isušujućim i antiseptičkim dejstvom. Zatim su tela obavijana tkaninama natopljenim rastvorima biljne smole.

Spasić-Đurić dodaje: „Kvalitet mumifikacije je, kako je naveo Herodot, zavisio od cene. Postupak vađenja unutrašnjih organa podrazumeva visok stepen medicinskih znanja i izuzetno poznavanje anatomije, jer je trebalo izvaditi meka tkiva, a da pri tom ne dođe do deformacije lica i tela.“ Telo je nakon tretmana položeno u sarkofag, često na slamenu prostirku i preko sloja kreča, a oko njega su stavljani aromati poput šafrana, da bi se ublažio miris konzervanasa.

Poreklo mumificirane pokojnice

Na osnovu pogrebnog rituala, kvaliteta tkanine i tipa nakita, kao i orijentalnih karakteristika mumifikacije, pretpostavlja se da je pokojna žena bila poreklom iz Sirije ili Egipta. Njeno prisustvo u Viminacijumu u dugo polovini 3. ili početkom 4. veka verovatno je povezano sa migracijama tokom perioda dinastije Severa.

Autorka rada iznosi hipotezu da je pokojnica bila supruga muškarcu sahranjenom u susednom sarkofagu br. 6, potencijalno hrišćaninu, što bi odražavalo šire društvene procese povezane sa dolaskom istočnjačkih kultura u provincijalni rimski svet.