Nalazište Curak u jugozapadnoj Srbiji jedan je od retkih direktnih arheoloških dokaza o rudarenju bakra u četvrtom milenijumu pre nove ere, periodu koji se dugo smatrao vremenom kolapsa rudarstva na Balkanu.

Godinama su arheolozi verovali da je Balkan u četvrtom milenijumu pre nove ere doživeo svojevrsni kolaps u metalurgiji. Nakon zlatnog doba u petom milenijumu pre nove ere, kada su rudnici poput Rudne Glave i Ai Bunara cvetali, činilo se da je došlo do zatišja ili „bust“ faze u arheometalurgiji. Međutim, novo istraživanje lokaliteta Curak, u dolini Jarmovac kod Priboja, pokazuje da je ta slika daleko od kompletne. Istraživači su rezultate istraživanja nedavno objavili u prestižnom časopisu Antiquity.

Zaboravljeni praistorijski rudnik bakra u srcu Srbije

Na visini od oko 490 metara, u senci planinskih padina i savremenih puteva, nalazi se otvoreni rudnik koji su pre oko 5.800 godina koristili prvi balkanski rudari. Otkriven je niz artefakata koji jasno svedoče o aktivnom eksploatisanju bakra: kameni čekići, rogovi jelena pretvoreni u klinove, slojevi rudarskog otpada i tragovi minerala poput malahita i magnetita.

• Istraživanja praistorijskog rudnika bakra na lokalitetu Prljuša na Malom Šturcu
• Bakarni artefakti otkrivaju trgovinske veze u neolitu između Severne Evrope i južne Skandinavije sa teritorijom današnje Srbije
• Lovci-sakupljači su bili prvi metalurzi pre 9.000 godina?

Datiranje početka rudarskih aktivnosti u Curaku, na osnovu slojeva uglja pronađenih u rudarskim nanosima, smešta prve eksploatacije u period oko 3800. godine pre nove ere. To predstavlja prvi direktni dokaz o vađenju bakra na centralnom Balkanu u ovom periodu koji se do nedavno smatrao zonom potpunog zastoja metalurške proizvodnje.

Zanimljivo je da se ovaj vremenski okvir poklapa sa najranijim zabeleženim zagađenjem životne sredine olovom u Evropi (oko 3900–3500. godine pre n.e.), prema analizama tresetišta iz istočne Srbije. Istovremeni porast ugljeničnih čestica ukazuje i na pojačano korišćenje biomase, moguće za rudarske ili metalurške aktivnosti.

Za otvaranje rudnika i vađenje rude korišćeni su kameni čekići i alati od jelenskih rogova. Pošto je u rudarskim slojevima pronađeno vrlo malo uglja, čini se da paljenje vatre nije bilo često korišćeno kao tehnika vađenja rude. Neki čekići su jako pohabani, što pokazuje da su se koristili za direktno razbijanje stena. Drugi su manje istrošeni, što ukazuje da su služili za lakše poslove, na primer, za zabijanje rogova u pukotine u steni, kako bi se lakše izlomili veći komadi rude. Alati od rogova su najverovatnije korišćeni kao klinovi ili dleta.

Manje metala znači manje dokaza o rudarenju?

Zašto onda nema više metalnih artefakata iz tog doba ako su rudnici radili? Odgovor, prema autorima studije, leži u promenjenim obrascima upotrebe i distribucije metala. Umesto lokalnog zadržavanja metala i čestih deponovanja u grobove i naselja, metal je verovatno više kružio i reciklirao, što ga čini manje vidljivim u arheološkim zapisima.

Još jedna mogućnost je da su zajednice sa Balkana postale izvoznici sirovina i znanja, utičući na razvoj metalurgije širom Evrope, od Alpa do Skandinavije. Tragovi balkanskih izotopskih potpisa otkriveni su na metalnim predmetima u Poljskoj, Nemačkoj i Skandinaviji, što potvrđuje ulogu Balkana kao začetnika metalurgije na kontinentu.

Otkrivanje rudnika Curak ne samo da popunjava prazninu u arheološkoj slici Balkana već i raskida sa narativima o civilizacijskim kolapsima. Umesto nestanka, rudarska aktivnost se možda samo preselila, promenila oblik i ostala ispod radara dosadašnjih istraživačkih modela.