Arheološka istraživanja praistorijskog rudnika na lokalitetu Prljuša na Malom Šturcu traju, sa prekidima, skoro 20 godina. Na Prljuši se nalazi bogato nalazište bakarne rude-malahit. Istraživanja su pokazala da je to veliki rudnik koji je bio u funkciji tokom kasnog eneolita i ranog bronzanog doba (2500-2000. g. p.n.e.). Iako se veruje da je rudnik stariji, za sada ne postoje tragovi rudarenja koji bi to potvrdili.

Istraživanja na praistorijskom rudniku na lokalitetu Prljuša na Malom Šturcu (planina Rudnik) vode se, sa prekidima, skoro 20 godina. Lokalitet je otkriven 1980. godine zahvaljujući pozivu tadašnjeg glavnog geologa u Rudniku olova i cinka u Rudniku, Radeta Milića. On je Borislava Jovanovića iz Arheološkog instituta, već proslavljenog istraživača vinčanskog rudarstva, obavestio da se na Prljuši nalazi bogato nalazište malahita, sa tragovima starog rudarstva. Jovanović je već sledeće 1981. godine došao na Rudnik sa osmišljenim „Projektom istraživanja starog rudarstva i metalurgije na Rudniku“.

Počeci istraživanja praistorijskog rudnika

U saradnji sa Zavodom za zaštitu spomenika kulture Kraljevo i Narodnim muzejem u Čačku krenuo je u radove. Nisu to bila velika istraživanja ali su pokazala da se na Prljuši nalazi veliki praistorijski rudnik, verovatno s kraja eneolita, što je zainteresovalo inostrane stručnjake za nastavak radova većeg obima. Saradnja se nije ostvarila zbog političkih previranja na ex-Yu prostoru i istraživanja na Rudniku su zamrla.

Obnovljena su 2011. godine kroz projekat Arheološkog instituta i od tada se odvijaju u jednomesečnim kampanjama svakog leta. Zahvaljujući ovim arheološkim istraživanjima lokalitet je 2017. godine odlukom Vlade Srbije proglašen za kulturno dobro. Projektu istraživanja se od 2019. godine priključuje i projekat prezentacije i uređenja lokaliteta kao turističke destinacije.

Arheološki dokazi intezivnog rudarenja

Rudarska aktivnost na Prljuši je bila intezivna, sudeći na osnovu velikog broja rudarskih batova i vidljivih starih rudarskih okana. U gornjem delu lokaliteta nalazi se najmanje 15 starih rudarskih radova, vidljivih na površini terena. Čije veličine i hronološka pripadnost nisu istraženi. Sva ona pokazuju da je eksploatacija rude rađena na rudnim žicama bliže površini terena. Takav način vađenja rude doveo je do toga da su tavanice u oknima bile relativno tanke i ostavljene bez ranije stenske potpore, što je dovelo do njihovog obrušavanja nakon napuštanja okana. Neki od ovih starih rudarskih radova su impresivnih dimenzija i imaju po nekoliko ulaza.

Na donjem delu lokaliteta je geofizičkim metodama konstatovano 20 većih anomalija, što ukazuje na postojanje orudnjenja na više mesta, odnosno starih rudarskih radova. Oni se danas ne vide na površini terena jer su pokriveni nanosom koji na nekim mestima dostiže debljinu i do 10 metara. Ovaj nanos predstavlja otpadni materijal koji je dospeo iz okana u gornjem delu padine i u njemu se nalaze, pored komada malahita, brojni rudarski batovi raznih oblika, veličina i stepena istrošenosti.

Istražena rudarska okna na Prljuši

Arheološki su do sada istražena četiri okna. Tokom osamdesetih godina (od 1981. do 1989. godine) otkriveno je šest rudarskih okana od kojih su samo dva – okno 5 i okno 6 – delimično istražena. Ostala četiri okna su zapravo samo manja udubljenja nastala prilikom površinske eksploatacije rude. Jedno od njih, okno 4, detaljno je istraženo tek 2013. godine. Reč je o površinskoj eksploataciji rude koja je povezana sa susednim oknom 6, koje je otkriveno 1987. godine. Njegovo istraživanje je dovršeno 2014. kada je utvrđeno se radi o malom, plitkom i širokom oknu. Okno 5 je samo delimično istraženo pre 30 godina (1987–1989). Ono se nalazi na najnižoj koti od svih okana koja se danas vide na površini.

Rudarsko okno 7

Do sada je najbolje ispitano okno 7, do sada u dokumentaciji vođeno kao Objekat 1 i 2, koje se nalazi na najvišoj koti Prljuše (978 m nadmorske visine). Ovo okno je smešteno skoro na samom vrhu ogoljene padine. Ono takođe pokazuje da se orudnjenje nalazilo plitko ispod površine tla. Razlog tome treba tražiti u velikoj tvrdoći stena u kojima je ležala ruda, tako da bi bušenje vertikalnih kanala zahtevalo viši tehnički nivo eksploatacije rude od onog koji su poznavali tadašnji rudari. Od ulaza u centralnom delu okna, uzani i krivudavi kanali su se prostirali ka istoku i zapadu, prateći prostiranje rudne žile.

Praistorijski rudari su, prateći i eksploatišući tu žilu, pravili kanale nepravilnog oblika koji se po izgledu vidno razlikuju od rudnih hodnika kakvi će se praviti u kasnijim periodima. I to već od kasnog bronzanog doba. Na nekoliko mesta kanali prelaze u galerije od kojih je jedna skoro pravilnog četvorougaonog tlocrta i površine oko 25 m². Sve galerije su vertikalnim prolazima sa stepenicama uklesanim u stenu bile povezane sa onima na višoj koti čineći sa njim jednu celinu. Zato se pretpostavlja da je ovo veliko okno imalo više ulaza, pored onog koji je otkriven u centralnom delu okna. Postojanje više ulaza je bilo neophodno, ne samo radi lakše komunikacije rudara nego i zbog priliva svežeg vazduha u podzemne rudarske odaje.

Tragovi praistorijskog rudarenja

Istraživanjem ovog okna dobijeni su podaci koji najbolje ilustruju nivo tehnološkog znanja praistorijskih rudara. Izgled okna i tragovi vađenja rude na stenama pokazuju da se eksploatacija obavljala pomoću vatre i seta kamenih batova različitih dimenzija i težina. Na više mesta u oknima 6 i 7, na stenama koje predstavljaju zidove hodnika i galerija, ima tragova paljevine većih razmera. Stena se prvo zagrevala do usijanja, a zatim naglo hladila vodom što je dovodilo do njenog pucanja. Tako oštećena, stena se razbijala kamenim batovima većih dimenzija koji su verovatno bili okačeni na drvene grede i funkcionisali po principu klatna. Mala kružna udubljenja postavljena na naspramnim zidovima hodnika i galerija, otkrivena na više mesta u oknima, mogu da se protumače kao mesta u koja su se uglavljivale drvene grede kao nosači za velike batove-klatna.

Odbijanje rude iz stene se obavljalo manjim batovima nasađenim na drvenu držalju, kao i ručnim batovima koji su se koristili bez drške. Na lokalitetu su pronađeni brojni batovi. Procena je, na osnovu mikrorekognosciranja lokaliteta, da se na njegovoj površini nalazi najmanje 2000 kamenih batova. U samim oknima koja su do sada istražena sakupljeno je oko 700 primeraka raznih veličina, težine od 0,2 do 20 kg, koji svedoče o intezivnoj eksploataciji rude.

Keramički pehari u oknu 7

Keramika nađena u Oknu 7 pomogla je da se bolje definiše završna faza eksploatacije bakarne rude na ovom lokalitetu. Sudovi su otkriveni u nišama koje su bile uklesane u zidove galerija, uglavnom su malih dimenzija i otvoreno je pitanje da li su možda ostavljeni kao neka vrsta votivnog dara. Reč je o nekoliko celih pehara sa dve drške koji podjednako imaju odlike Bubanj-Hum I i Bubanj-Hum III keramike, sa bliskim analogijama u halkolitu Bugarske i ranom bronzanom dobu centralne i zapadne Srbije.

Nekoliko apsolutnih datuma pokazala su da je rudnik sigurno bio u upotrebi u drugoj polovini 3. milenijuma p.n.e., tokom ranog bronzanog doba. Među populacijama kasnog eneolita i ranog bronzanog doba koje su koristile ovaj rudnik, još uvek su bile jake eneolitske tradicije, barem kada je reč o tehnologji eksploatacije ruda, što se vidi, pre svega, u praćenju rudne žile što je za sobom ostavljalo nepravilne rudne hodnike,  ali i keramici sa izraženim odlikama, tipičnim za Bubanj –Hum I kulturu.

Kako su drevni rudari kopali rudu bakra?

Praistorijski rudnik na Malom Šturcu je možda počeo da funkcioniše već tokom vinčanske kulture, u vreme metalurškog buma na centralnom Balkanu početkom 5. milenijuma p.n.e. Do sada nisu otkriveni tragovi koji potvrđuju rudarenje u tom periodu, niti je dobijena potvrda da je ruda sa ovog mesta korišćena u izradi bakarnih i bronzanih predmeta na prostoru Balkana. Pretpostavlja se da je eksploatacija ovog rudišta počela od njegovih najnižih delova, pa se bliže hronološko određivanje početaka eksploatacije rude bakra na Prljuši može očekivati tek nakon istraživanja nekog okna u samom podnožju padine.

Praistorijski rudari su eksploataciju rude na strmim padinama počinjali od podnožja i kretali se ka vrhu. Otpadni materijal iz procesa vađenja rude bacan je nizbrdo  pa su se na taj način zapunjavala već ispražnjena i napuštena okna koja su se nalazila na nižim kotama. Ovakva praksa je primećena i tokom istraživanja Okna 7 kod koga su galerije na nižim kotama bile potpuno zapunjene otpadnim materijalom iz rudnih radova iznad njih. Stoga je potpuno opravdano smatrati da je Okno 7 najmlađi praistorijski rudarski rad na Prljuši. Sva okna ispod njega su starija, a ona na dnu same padine, zatrpana nanosom od kamena debelim više metara, najstariji rudarski radovi na ovom mestu.

Više pitanja nego odgovora

Okno 7 na vrhu lokaliteta predstavlja završnu fazu praistorijskog rudarenja na Prljuši koja se odvijala na samom početku bronzanog doba. Zato još uvek nije poznato da li je eksploatacija rude na ovom mestu trajala vekovima i milenijumima, ili su brojna okna nastala u relativno kratkom periodu, tokom kasnog eneolita. U ovom drugom slučaju to bi značilo da je Mali Šturac bio veoma aktivan rudnik, i mogli bismo onda pretpostaviti da je mogao da snabdeva bakrom veliki deo jugoistočne Evrope.

Kako do sada analizama nije potvrđeno korišćenje rude sa Rudnika u bakarnim i bronzanim predmetima u ovoj oblasti, sem nekoliko nalaza u nekropoli u Dolnoslovu u Bugarskoj, mnogo je verovatnije da je rudnik na Rudniku bio korišćen tokom dužeg vremenskog perioda. Upravo iz tog razloga dalja istraživanja će biti fokusirana na donje delove lokaliteta, od kojih se očekuju odgovori na mnoga postavljena pitanja.

Nova istraživanja: Arheološka istraživanja praistorijskog rudnika na lokalitetu Prljuša, Mali Šturac na Rudniku u 2022. godini