Planina Avala danas predstavlja poznato izletiste koje privlači namernike iz šire beogradske okoline svojim prirodnim i kulturno – istorijskim sadržajima, među kojima nezaobilaznu tačku predstavljaju televizijski toranj, Spomenik Neznanom junaku, Spomenik Sovjetskim veteranima, kao i rimska rudarska okna vidljiva na padinama same planine. Međutim, malo je poznato da je na Avali postojalo i srednjovekovno utvrđenje Žrnov, uklonjeno u jednom burnom trenutku prestoničke istorije zarad podizanja jedinstvenog simbola jugoslovenstva oličenog u poznatom Meštrovićevom delu – Spomeniku Neznanom junaku.

Utvrđenje Žrnov nalazilo se na najvišoj koti Avale, na mestu gde se danas nalazi Spomenik Neznanom junaku, i obezbeđivalo je dobru kontrolu okoline i pristupnih puteva Beogradu. Prema fragmentovanim istoriografskim podacima o Žrnovu, vreme njegovog podizanja se može smestiti u prvu polovinu XV veka, tačnije oko 1442. godine od strane Hodi Paše, najverovatnije na temeljima starijeg rimskog utvrđenja, dok se po drugim autorima njegovo podizanje datuje u doba Despota Stefana Lazarevića radi lakše odbrane Beograda. Utvrđenje je 1444. godine predato Despotu Đurđu Brankoviću od strane Turaka na osnovu mirovnog ugovora sačinjenog između njih, potom 1458. godine ponovo biva osvojeno od strane Mahmud Paše, dok 1515. godine Ugari bivaju strahovito poraženi pred zidinama Žrnova od strane Turaka.

Nakon konačnog pada Desopotovine pod Tursku vlast 1521. godine Žrnov gubi svoj strategijski značaj, ali nastavlja da se koristi u cilju zaštite poznatih avalskih rudnika. O definitivnom napuštanju utvrđenja nemamo podataka, ali se na osnovu određenih naznaka može pretpostaviti da je razrušeno tokom Austrijsko – Turskog rata (1736 – 1739) i da nakon toga više nije nikada obnovljeno.

Arheološki podaci o utvrđenju Žrnov su još oskudniji čemu doprinosi činjenica da arheološka istraživanja utvrđenja nikada nisu bila izvedena. Jedini podaci o izgledu utvrđenja i zatečenom stanju izneti su u članku profesora Đurđa Boškovića koji je obišao utvrđenje neposredno pred njegovo miniranje 1934. godine objavljenom u petnaestom broju časopisa ”Starinar” iz 1940. godine. Zahvaljujući ovom zalaganju prof. Boškovića danas možemo reći da je utvrđenje najverovatnije podignuto na temeljima starijeg rimskog utvrđenja, kao i to da je u arealu istog krajem XIX veka pronađeno nekoliko nalaza iz halštatskog perioda u vidu rudarskog oruđa što pruža određene naznake da se možda radilo o višeslojnom arheološkom nalazištu.

Samo utvrđenje sastojalo se iz gornjeg i donjeg grada. Gornji grad predstavlja stariju fazu utvrđivanja. Bedemi su bili masivni, izgrađeni od krupnog kamena sa krečnim malterom kao vezivom i u okviru bedema je imao četiri kule izgrađene u istoj tehnici. Najznačajnija kula se nalazila u okviru severo – zapadnog bedema, pozicionirana je na najistaknutijem mestu čime je pružala odličnu kontrolu čitave avalske okoline, a imala je i jednu vrstu ”grudobrana” sa otvorima za strelce. Kapija gornjeg grada je uočena u okviru jugo – zapadnog bedema u vidu prekida u trasi bedema, u čijoj se neposrednoj okolini nalazila i jedina pravougaona kula sa jasno uočljivom spratnom konstrukcijom. U južnom delu gornjeg grada uočene su i tri ozidane peći koje se ne mogu datovati sa sigurnošću  koje su verovatno služile za topljenje rude.

Donji grad predstavlja najverovatnije mlađu fazu utvrđivanja i pružio je još oskudnije arheološke podatke. Bedemi donjeg grada su podignuti od krupnog kamena, verovatno krečnjaka, a za vezivo je korišćen krečni malter. Zapaženo je nekoliko otvora u bedemima koji su verovatno služili kao puškarnice, a u okvirima jugo – zapadnog bedema donjeg grada je uočena kapija koja je bila u ravni sa kapijom gornjeg grada. U okvirima odbrambenih struktura donjeg grada vidno nedostaju kule, a razlog za njihovo nepodizanje nije razjašnjen. Prema prof. Boškoviću, donji grad je najverovatnije podignut nakon 1458. godine po zauzimanju Žrnova od strane Mahmud Paše. Tom prilikom je grad obnovio sultan Mehmed II, kada su probijeni otvori za topove na samim bedemima, a utvrđenje opasano dubokim rovom.

U godinama nakon zamiranja života u avalskom utvrđenju, na Žrnov je pala senka zaborava iako je Avala krajem XIX i početkom XX veka, a posebno nakon Prvog svetskog rata, imala značajnu turističku, memorijalnu i komemorativnu ulogu oličenu u starom Spomeniku Neznanom junaku podignutom u neposrednoj okolini Žrnova 1922. godine (nalazio na mestu jarbola novog Spomenika Neznanom junaku). Produbljivanjem krize unutar Kraljevine SHS, preimenovanja iste u Kraljevinu Jugoslaviju 1929. godine i sve većim nacionalnim tenzijama, kao jedno od rešenja za isticanje jugoslovenskog identiteta u okvirima integralnog jugoslovenstva, doneta je odluka o podizanju novog Spomenika Neznanom junaku. Ličnim zalaganjem kralja Aleksandra projekat je dodeljen istaknutom umetniku Ivanu Meštroviću, dok je gradnja otpočeta 1934. godine na mestu starog Spomenika. Međutim, grandioznim Meštrovićevim projektom bilo je predviđeno i potpuno uklanjanje Žrnova, kome se pristupilo 17. aprila iste godine, kada je u potpunosti miniran.

Iako je prof. Đurđe Bošković preduzeo inicijativu da se utvrđenje zaštiti, a istu podržali Srpska Kraljevska Akademija, Univerzitet u Beogradu i mnoge druge institucije do realizacije zaštite nije došlo, pre svega iz razloga što u tom momentu nije postojao nikakav zakon o zaštiti spomenika kulture (prvi je donet nakon oslobođenja zemlje od fašističkog okupatora 1945. godine na osnovama prethodnih pravnih odredbi AVNOJ – a), niti zavod za zaštitu spomenika (prvi zavodi, takođe, su osnivani nakon oslobođenja 1945. godine). Drugi, još veći razlog za neuspeh zaštite Žrnova bila je lična samovolja kralja Aleksandra  i svite okupljenje oko njega. O tome najbolje svedoči prof. Bošković koji je nakon obilaska Žrnova, neposredno pred miniranje, kada je zabeležio podatke o Žrnovu koje će kasnije objaviti u članku iz 1940. godine, bio pozvan na dvor gde mu je bila iskazana zahvalnost o brizi za kulturno nasleđe, uz nadu da će napisati članak gde će se ipak složiti sa potrebom uklanjanja utvrđenja, pošto ni on, a ni kralj lično ne bi želeo da profesor dospe u njihovu ”crnu knjigu” (iz tog razloga ne treba da nas čudi što je članak publikovan tek šest godina kasnije, odnosno 1940. godine).

U ovakvoj atmosferi priča o Žrnovu je nesrećno završena, a 28. juna 1934. godine lično je kralj Aleksandar položio kamen temeljac novog Spomenika Neznanom junaku, koji je svečano otkriven istog dana, na Vidovdan, četiri godine kasnije i koji do danas predstavlja jedno od najboljih Meštrovićevih dela i  jedan od najprepoznatljivijih simbola Beograda.