Dugo se verovalo da kružni zemljani objekti, poznati kao Obrovac u Mačvi i Pocerini, potekli iz vinčanske kulture. Njihova prava namena još uvek nije u potpunosti razjašnjena, ali arheološka istraživanja su pokazala da zapravo pripadaju ranom bakarnom dobu, odnosno periodu kraja 5. milenijuma pre nove ere.

U severozapadnoj Srbiji nalaze se ove praistorijske kružne zemljane strukture, okružene širokim rovovima oko manjih zemljanih nasipa, koje su nazvane nalazištima tipa Obrovac. Termin Obrovac prvi put su pre pola veka predložili Milivoje Vasiljević i Vojislav Trbuhović, istraživači praistorijskih lokaliteta Narodnog muzeja u Šapcu, kako navodi dr Miloš Jevtić u Glasniku SAD 2024.

U početku se smatralo da su ovi lokaliteti deo kasne vinčanske kulture, prilagođeni životu u močvarnim predelima. Međutim, nova istraživanja dva nalazišta tipa Obrovac u Mačvi (Lipolist, Dublje) i sistematska iskopavanja u Pocerini (Desić) donela su preciznije podatke o njihovom vremenu izgradnje i unutrašnjem uređenju.

Obrovac na Šančinama

Najznačajniji lokalitet ovog tipa je Šančina u Desiću, na planini Cer – najbolje očuvano nalazište tipa Obrovac. Radi se o manjem kružnom utvrđenju, oivičenom masivnim zemljanim bedemom i širokim rovom. Projekat arheoloških istraživanja ovog lokaliteta trajao je od 2017. do 2022. godine, u organizaciji Narodnog muzeja u Šapcu, kojim je rukovodio Momir Cerović.

Sam zemljani bedem ima prečnik 25 metara, podignut je na obodu manjeg uzvišenja. Uz unutrašnji bedem, utvrđenju pripada i dubok šanac sa zaravnjenim dnom, kao i spoljašnji bedem, koji prati oblik potkovice. Centralni deo utvrđenja deluje impozantno, jer pravilno kupasto uzvišenje i bedem stvaraju celinu koja se uzdiže čak šest metara iznad okolnog terena.

Tokom iskopavanja, arheolozi nisu pronašli ostatke stambenih ili ekonomskih objekata. Međutim, uočeni su tragovi manjih vatrišta i nekoliko koničnih jama. Pojedine kružne jame, ukopane u zdravicu, verovatno su služile za masivne drvene stubove, postavljene unutar centralnog dela utvrđenja. Otkriven je severni prolaz širine tri metra, sa tragovima drvene platforme, dok se kružni rov palisade nije prekidao.

Bunar unutar obrovca

U centru utvrđenja iskopana je duboka jama—bunar. “Teško je racionalno objasniti kopanje bunara u središnjem delu zemljanog utvrđenja, ukoliko se nekoliko planinskih vodotokova i izvor pitke vode nalaze u neposrednoj blizini zemljanog utvrđenja i susednog gradinskog naselja. Pretpostavljamo da je bunar korišćen u kultne svrhe, iako u ispuni duboke jame nema jasnih tragova žrtvenih darova” – pišu Jevtić i Cerović u časopisu Starinar iz 2022. godine.

Na osnovu brojnih ulomaka sekundarno izgorelih keramičkih posuda, kružno utvrđenje u Desiću pripada ranom eneolitu ili ranom bakarnom dobu. Datumi C14 analizom potvrđuju hronologiju lokaliteta od 4330. do 4050. godine pre nove ere.

Zanimljivo je da organizacija prostora ovih lokaliteta podseća na rondele kasnog neolita i ranog eneolita, koje su karakteristične za Karpatski basen, posebno dolinom Gornje Tise.