Pre 8.000 godina na nalazištu Vrbjanska Čuka neolićani su gradili kuće, gajili žitarice i stvarali temelje života kakvog danas poznajemo.

Između sela Slavej i Vrbjani, u srcu Pelagonije, uzdiže se neupadljiv brežuljak. Na prvi pogled izgleda kao još jedan od brojnih humki u ravnici, ali ispod njegovih slojeva skriva se priča stara osam hiljada godina.

To je zapravo mesto gde su prvi zemljoradnici Balkana podigli svoje kuće, uzgajali žitarice i stoku, ali i ostavili svedočanstva o verovanjima i ritualima. Reč je o lokalitetu Vrbjanska Čuka, jednom od najznačajnijih nalazišta za proučavanje ranog neolita u Evropi.

Život u neolitu na ivici močvara

U 6. milenijumu pre n. e. Pelagonija je bila potpuno drugačija nego danas. Prostrane močvare, rečice i plodne oranice činile su pejzaž u kojem su ljudi pronašli sve što im je bilo potrebno za život. Na brežuljku od peska, tik uz močvaru, podigli su naselje sa kućama od pletera i lepa. Čitavo naselje bilo je opasano kružnim rovom. Možda da zaštiti stanovnike od poplava i divljih životinja, a možda i da jasno označi granicu „njihovog“ sveta.

Ove zajednice nisu živele samo od poljoprivrede. One su gajile pšenicu jednozrnu i dvozrnu, ječam, sočivo i grašak, ali su lovile i divljač, skupljale plodove, lovile ribu i sakupljale školjke. Zahvaljujući brojnim analizama znamo da su koristili i mlečne proizvode, što govori da su već tada pripitomljavali stoku i koristili je na više načina.

Velike kuće na Vrbjanskoj Čuki

Iako na prvi pogled izgledaju skromno, kuće sa Vrbjanske Čuke bile su iznenađujuće velike i složene. Najpoznatija je Kuća 2, površine oko 130 kvadrata, čak veća od mnogih današnjih stanova! U njoj su pronađena tri ognjišta, platforme za preradu useva, žitnice i mesta za mlevenje žita.

Jedna građevina posebno se izdvaja, a to je monumentalna žitnica sa zidovima ukrašenim reljefima u obliku trouglova.

Njena simbolika podseća na ukrase na malim oltarima i modelima kuća, što pokazuje da skladištenje hrane nije bilo samo praktična nego i ritualno značajna aktivnost. Arheolozi su otkrili i da su stanovnici ponekad namerno spaljivali svoje kuće. Pre nego što bi ih napustili, čistili su ih, prevrtali žrvnjeve, a zatim palili zidove. To se tumači kao ritualno gašenje života kuće, praksa poznata i na drugim neolitskim nalazištima Balkana.

Artefakti od gline

Materijalna kultura Vrbjanske Čuke nije ograničena samo na posuđe i oruđe. Ovde su pronađeni antropomorfni modeli kuća, mali oltari u obliku stolova, figurine ljudi i životinja. Ženske figurine sa naglašenim bokovima i butinama verovatno su bile povezane s plodnošću, dok figurine goveda svedoče o važnosti stoke u svakodnevnom životu. Postoje i figurine bez lica i detalja, možda namenjene igri, učenju ili obredima.

Keramika sa Vrbjanske Čuke posebno je zanimljiva. Ljudi su je oblikovali rukom, tehnikom spiralnog savijanja traka gline, a zatim pažljivo glačali i bojali. Dominira crvena keramika, često ukrašena belim i crnim linijama, trouglovima i cik-cak motivima. Takvi ukrasi povezuju ovo naselje sa Velušina–Porodin kulturnim kompleksom, ali pokazuju i dodire sa drugim oblastima Balkana.

Prvi neolitski grob

Vrbjanska Čuka je već bila poznata po srednjovekovnim grobovima, ali je tek nedavno, tokom kampanje 2023. godine, došlo do otkrića koje je iznenadilo arheologe – prvi neolitski grob u Pelagoniji.

Reč je o novorođenčetu starom oko šest meseci, najverovatnije muškog pola, koje je položeno u fetalnom položaju u temeljima jedne kuće (Građevina 16). Položaj tela bio je pažljivo odabran: beba je bila položena na desni bok, u pravcu severoistok–jugozapad, sa glavom na severoistoku i licem okrenutim ka severozapadu.

Posebno intrigira činjenica da su na karlici deteta pronađeni fragment posude (askos sa slomljenom drškom) i životinjska kost. Ovi predmeti nisu slučajno dospeli u grob, već su bili deo ritualnog konteksta sahrane, iako njihovo precizno značenje za sada ostaje nepoznato.

• Najstarije evropsko neolitsko nalazište nalazi se u Severnoj Makedoniji
• Da li su žene bile prisiljene da kopaju u rudniku? Rudarska misterija stara 6.000 godina
• 7.000 godina staro neolitsko naselje pronađeno na dnu jezera u Albaniji

Ovakvi obredi, iako retki, poznati su i sa drugih neolitskih lokaliteta Balkana, gde se govori o intramuralnim pogrebima – ukopima unutar kuća. Prvi put registrovani u Pelagoniji, oni potvrđuju da su i ovdašnje zajednice delile slične rituale i verovanja sa susednim neolitskim kulturama.

Od neolita do srednjeg veka

Iako je naselje trajalo oko tri veka, od oko 6000. do 5700. g. pre n. e., Vrbjanska Čuka nastavila je da živi u drugim oblicima. Posle praznine od pet milenijuma, u rimsko doba ovde je podignuta villa rustica, dok je u srednjem veku lokalitet korišćen i kao nekropola.

Danas se brežuljak i dalje koristi kao oranica, a u drugoj polovini 20. veka bio je delimično oštećen vađenjem peska. Uprkos tome, od 2016. godine ovde rade međunarodni timovi arheologa, koristeći najmodernije metode, od geomagnetnog skeniranja i 3D modelovanja do analiza biljnih i životinjskih ostataka.

Izvori: sajt i Rad 2021 i Rad 2023