Arheolozi već duži niz godina obavljaju arheološka iskopavanja u sektoru Varoške kapije 1 Smederevske tvrđave kako bi se sprovela konzervacija i restauracija Varoškog bedema. Ove godine se nastavljaju arheološka istraživanja.

U periodu od 2019. do 2021. godine u sektoru Varoške kapije 1 Smederevske tvrđave, Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Smedrevo je sredstvima Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije obavio sistematska arheološka istraživanja.

Istraživanja ove zone su pokrenuta kako bi se celovito sagledali  hronološki i stratigrafski okviri, stepen oštećenja i stanje očuvanih arhitektonskih elemenata. Odnosno kako bi se definisao pristup planiranim radovima na konzervaciji i restauraciji Varoškog bedema u sektoru Varoške kapije 1.

• Koznik – veličanstvena tvrđava kneza Lazara i čelnika Radiča
• Arheološka istraživanja na tvrđavi Koprijan donela su nova saznanja

„U toku je izrada Idejnog rešenja konzervacije i prezentacije sektora Varoške kapije 1, a planirano je da se tokom 2024. godine završe arheološka istraživanja u ovom sektoru. Dosadašnji radovi na obnovi Smedrevske tvrđave su bili uglavnom vezani za prostor Malog grada, Jezavskog i Dunavskog bedema. Dok na Varoškom bedemu, koji je u najlošijem stanju, zbog brojnih ograničenja, a pre svega železničke infrastrukture, nije rađeno“, objasnio je Dejan Radovanović, arheolog i direktor smederevskog Zavoda.

Smederevska tvrđava nije bila pošteđena u Drugom svetskom ratu

Poznato je da je u Drugom svetskom ratu prostor glavnog ulaza u Smeredevsku tvrđavu, odnosno 5. juna 1941. godine, prilikom velike eksplozije, pretrpeo glavni udarni talas. Eksplozija je porušila celu kulu pored Varoške kapije 1 i bedem u dužini od 40 m.

„Epicentar eksplozije se nalazio u neposrednoj blizini glavnog ulaza sa unutrašnje strane Smederevske tvrđave, gde je posle eksplozije ostao krater dubok 9 m i prečnika približno 50 m. U ovoj tragediji stradalo je preko hiljadu ljudi, dok je nekoliko hiljada povređeno. Gotovo sve zgrade i kuće su bile porušene ili teško oštećene, a nesreća bi bila i veća da bedemi Smederevske tvrđave nisu smanjili silinu udarnog talasa“, ispričao nam je Radovanović.

Arheološka istraživanja u Smederevskoj tvrđavi

Tokom tri sezone, arheološkim istraživanjima je obuhvaćena površina od 1500 m2, u okvirima dve istraživačke sonde. Između njih je ostavljen neistraženi pojas širine 10m.

Kako ističe Dejan Radovanović istraživanja su prvenstveno bila usmerena na ostatke ulazne kapije, bedema i kule. Potom su proširena i na spoljašnji bedem i topovsku kulu, koji su izgrađeni krajem 15. veka u vreme Osmanske vlasti. Onda su delimično su porušeni krajem 19. veka i tokom okupacije 1916. godine.

U okviru istraženog prostora utvrđeno je da su od siline eksplozije najvećim delom uništeni nadzemni delovi kule i bedema, a da su njihovi očuvani nadzemni i temeljni delovi jako rastrešeni i translatorno pomereni u najširem delu za čitavih 7 m ka jugu.

„Otkriveni deo kule i deo bedema pomereni su i blago zarotirani ka jugoistoku i Varoškoj kapiji 1, tako da kapija nije sačuvana u svom prvobitnom obliku i širini od 4 m već je ”sužena” na širinu od 1,20 m“ objašnjava arheolog Radovanović.

Arheolog nam je objasnio da je kapija prvobitno bila popločana krupnim komadima kamena, koji su delimično sačuvani, a otkriveni su i deo kamenog praga, dovratnik, kao i ležište za osovinu drvenog krila kapije. Arheološkim istraživanjima su utvrdili da je kroz kapiju krajem 16. veka, u vreme Osmanske vlasti, sproveden vodovod od keramičkih cevi, koje su bile ojačane masivno zidanom konstrukcijom od blokova kamena i krečnog maltera. 

„Naspram glavnog ulaza otkriveni su ostaci topovske kule petougaone osnove, koja je u prizemnom delu služila kao ulaz sa kapijom na bočnoj istočnoj strani i tri topovska otvora. Spoljašnji bedem je istražen u dužini od 60 m, a otkrivena su i tri topovska otvora od kojih su dva bila naknadno zazidana“, priča Radovanović.

Eksploziija i bombe koje nisu eksplodirale

U manjoj meri u odnosu na glavni bedem, silinom eksplozije su pomereni i oštećeni i delovi spoljašnjeg bedema. Prolaz kroz kulu je bio tri puta popločan kaldrmom, a poslednja faza se može precizno datovati u 1900. godinu na osnovu natpisa uklesanog u kamenu na podu. Ispred ulaza u kulu su otkriveni ostaci drvene konstrukcije mosta koji je premošćavao rov sa vodom ispred spoljašnjeg bedema.

U zapadnom delu istraživanog prostora, između spoljašnjeg i glavnog bedema otkriveni su skeletni ostaci dva inhumirana pokojnika, orijentisana u pravcu sever-jug, koji su delimično poremećeni, a mogu se datovati u 17. vek.

„Arheološka istraživanja u Smederevskoj tvrđavi skopčana su sa brojnim problemima i rizicima od kojih najviše nevolja zadaju: dubina iskopa (2 m do srednjovekovnih slojeva i preko 5 m do dna temelja), visok nivo podzemnih voda, a posebno neeksplodirana ubojna sredstva zaostala iz Prvog i Drugog svetskog rata“, zaključio je Dejan Radovanović.

Tokom arheoloških istraživanja otkriveno je preko trideset ručnih bombi, artiljerijskih i minobacačkih  granata različitog kalibra, kao i veliki broj puščane municije i gelera.

Ukratko o Smederevskoj tvrđavi

Kada je pala prestonica Beograd i kada je umro despot Stefan Lazarević 1427. godine, ona je pripala Ugarima. Despota je nasledio Đurađ Branković. Nakon što je ostao bez prestonice, bilo je neophodna nova lokacija za podizanje prestonice. Odlučio se, iz strateških razloga, da novu prestonicu sagradi na zaravni kod ušća Jezave u Dunav, 10 km uzvodno od ušća Velike Morave.

Smederevski grad je podignut između 1428. i 1430. godine, prema natpisu na despotovoj kuli. Međutim, to se odnosilo na podizanje Malog grada, dok je Veliki grad izgrađen kasnije do 1439. godine.

Smederevska tvrđava je jako brzo pala pod Turcima u periodu od 1439. do 1444. godine. Nedugo zatim, pod velikim unutrašnjim problemima i spoljnim pritiscima 1459. godine sledi drugi pad Smedereva, označivši kraj srednjovekovne srpske državnosti.

Smederevska tvrđava u trci za Unesko

Nedavno je u organizaciji Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Beograd i Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture Smederevo održana prezentacija nominacionog procesa „Smederevska tvrđava od prestonog grada do svetske baštine“, a povodom pokretanja procedure upisa Smederevske tvrđave na prestižnu Uneskovu listu svetske baštine.

Smederevska tvrđava je spomenik kulture od izuzetnog značaja, koji se od 2010. godine nalazi na preliminarnoj listi Uneska.

Proces nominacije je dugačak i brojni su uslovi koji moraju da se ispune kako bi se izradio nominacioni dokument, koji će biti predat Centru za svetsku kulturnu baštinu Uneska.