Na srednjovekovnoj nekropoli Brskovo – Doganjice, u blizini Mojkovca, arheolozi su pronašli 149 grobova, od kojih je 50 pripadalo deci i mladima uzrasta od rođenja do 17 godina. Dečji skeleti pružaju retku priliku da zavirimo u zdravlje i životne uslove najmlađih stanovnika jednog rudarskog naselja iz 13. i 14. veka.

Srednjovekovni grad Brskovo bio je jedan od najznačajnijih rudarskih centara na Balkanu tokom 13. i 14. veka. U istorijskim izvorima pominje se još 1243. godine, a upravo se uz Brskovo vezuju počeci rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji. Njegov uspon trajao je više od jednog veka, sve do druge polovine 14. veka, kada dolazi do postepenog opadanja i turskog osvajanja kraja oko 1396. godine, posle pada oblasti Vuka Brankovića. U pismu Dubrovčana iz 1433. godine Brskovo se već navodi kao napušteno trgovačko mesto.

• Najstariji zabeleženi slučaj skorbuta u starom Egiptu
• Otkriveno da su deca radila teške poslove u rudnicima soli pre 2.000 godina
• Kada skeleti govore: smrtnost dece u antičkom Sirmijumu

Na prostoru današnjih Doganjica, arheološka istraživanja su započeta 2017. godine, a između 2019. i 2022. istražena je i nekropola. Najstariji slojevi sahrana datovani su po novcu kralja Milutina (1282–1321).

Zašto je proučavanje dečjih skeleta važno?

U bioarheologiji, skeleti dece imaju izuzetan značaj jer odražavaju najosetljiviji deo populacije. Deca su, zbog bržeg rasta i većih nutritivnih potreba, posebno podložna bolestima, stresu i promenama u ishrani. Njihovo zdravlje je stoga najbolji pokazatelj opštih životnih i sanitarnih uslova jedne zajednice.

Visoka stopa dečje smrtnosti, kao i učestalost određenih bolesti, omogućavaju istraživačima da procene socijalni status, ishranu, higijenu i stepen izloženosti infekcijama u drevnim populacijama. Kroz analizu kostiju dece možemo sagledati koliko je jedno društvo bilo zdravo, stabilno i prilagođeno svojoj okolini.

Visoka dečja smrtnost i zdravstveni problemi

Deca čine gotovo trećinu svih sahranjenih na nekropoli, što svedoči o visokoj stopi dečje smrtnosti. Analiza kostiju pokazala je da su deca bila izložena hroničnom stresu, lošim higijenskim uslovima i nutritivnim deficitima.

Najčešće uočena promena bila je cribra orbitalia – sitne rupičaste lezije na kostima oko očnih duplji koje nastaju usled anemije ili nedostatka vitamina B12. Ova promena je zabeležena kod čak 69% analiziranih individua, što predstavlja izuzetno visoku učestalost u poređenju sa drugim srednjovekovnim populacijama u Evropi.

Porotična hiperostoza, slična promena kao cribra, samo na svodu lobanje, uočava se kod 5,9% individua, dok je hipoplazija zubne gleđi – prekidi u razvoju gleđi zuba, rezultat bolesti ili pothranjenosti, zabeležena kod 40% dece. Najčešće se javlja kod starijih uzrasnih grupa (75% u uzrastu 7-14 godina i 80% u uzrastu 14-17 godina), što govori o dugotrajnom fiziološkom stresu.

Metaboličke bolesti i ishrana ugljenim hidratima

Kod 11,8% dece potvrđeni su jasni znaci skorbuta (nedostatka vitamina C), a u još 8,8% slučajeva promena je bila sumnjiva, što ukupno čini 20,6% uzorka. Ova bolest najčešće pogađa decu između 1. i 7. godine, naročito tokom prelaska sa majčinog mleka na čvrstu hranu. Skorbut izaziva krvarenja u desnima, mišićima i kostima, a u ekstremnim slučajevima može biti smrtonosan. Njegovo prisustvo pokazuje da je ishrana dece u Brskovu bila siromašna svežim voćem i povrćem, što je očekivano u rudarskoj zajednici gde je pristup takvoj hrani bio ograničen.

Zubi su takođe svedočili o načinu života. Kari­jes je zabeležen kod 24,2% dece, sa većom učestalošću kod mlečnih zuba (22,2%). Ovaj podatak ukazuje na ishranu bogatu ugljenim hidratima, odnosno unos meke i lepljive hrane, što verovatno odražava niži kvalitet ishrane i lošiju oralnu higijenu.

Deca kao ogledalo društva

Visoka učestalost kribre orbitalije, hipoplazije zubne gleđi i skorbuta ukazuje da su deca u Brskovu odrastala u uslovima trajnog nutritivnog i zdravstvenog stresa. Taj stres je mogao biti posledica teškog života u rudarskom naselju, nedostatka raznovrsne hrane, ali i zagađene vode i zemljišta koje su prirodno sadržale teške metale.

Iako je ishrana rudarske populacije verovatno bila skromna, namirnice i voda u Brskovu mogle su biti zagađene metalima prisutnim u zemljištu i okolini rudnika. Takvo okruženje moglo je da dovede do poremećaja u apsorpciji vitamina i minerala, čak i ako su deca unosila dovoljno hrane. Drugim rečima, to je moglo uzrokovati anemiju, slabost i poremećaje u razvoju kod dece.

Bioantropološka istraživanja nekropole Brskovo tek su na početku. Do sada je obrađen samo deo skeletnog materijala, ali rezultati već pružaju jasnu sliku: životi najmlađih stanovnika Brskova bili su teški i kratki, navodi se u radu. Svakako, buduće hemijske analize stabilnih izotopa i prisustva olova, trebalo bi da pruže dublji uvid u ishranu, migracije i uticaj rudarskog okruženja na zdravlje ove populacije.

Naučni rad je objavljen u časopisu Старинар LXXIV.