Raskošni kasnoantički šlemovi tipa Berkasovo
Šlemovi su bili izuzetno važan deo opreme rimskih vojnika, korišćeni su u borbi, ali i u paradne svrhe. Na teritoriji današnje Srbije pronađena su tri izuzetna šlema tipa Berkasovo koje nisu nosili obični vojnici. Posebni su i zato što ih ima manje od 20 otkrivenih.
Dva šlema tipa Berkasovo otkriveni su 1955. godine nedaleko od Šida na lokalitetu Ašman, severozapadno od Berkasova. Zahvaljujući dobrom stanju očuvanosti i luksuznom materijalu od koga su bili izrađeni, bogatom ukrasu u vidu iskucanog ornamenata te umecima od staklene paste koji imitiraju poludrago kamenje, šlemovi iz Berkasova postali su prava senzacija i pojam kasnoantičke oružarske veštine.
Treći šlem je otkriven u selu Jarak, blizu Sirmijuma. Bio je manje raskošan, ali pripada i sličan je ovima iz Berkasova.
Od posebnog značaja, za bolje razumevanje porekla i hronoloških okvira nalaza, bili su natpisi na Šlemovima iz Berkasova koji su izvedeni punktiranjem i urezivanjem.
Do sada je pronađeno oko 15 šlemova ovakvog tipa širom Evrope. Neki su sačuvani u delovima i nisu mogli da se spoje. Pronađeni su u Srbiji, Nemačkoj, Mađarskoj, Hrvatskoj, Holandiji, Rumuniji i Italiji.
Šlemovi tipa Berkasovo
Šlem broj 1 iz Berkasova u potpunosti je očuvan i najlepši je i najraskošniji primerak među petnaestak u svetu poznatih primeraka kasnorimskih šlemova. Izuzetnog je sjaja, ukrašen umecima od staklene paste koji imitiraju dragi kamen smaragd i poludrago kamenje oniks i kalcedon. Verovalo se da smaragd čuva snagu vere, oniks je u predstavi oka imao ulogu stvaranja strah kod neprijatelja, dok je plavi kalcedon označavao telesnu snagu nosioca šlema.
Manje raskošan šlem iz Berkasova u stručnoj literaturi je poznat kao šlem broj 2. Za razliku od šlema broj 1 gvozdena osnova mu je debljine 4 mm, kalota je dvodelna, nema ukrašene umetke i nije u potpunosti očuvan. Delimično je rekonstruisan jer ga je nalazač prilikom vađenja iz zemlje oštetio motikom.
Na njemu se nalazi natpis VICIT [LIC]INIANA, koji je arheolozima pomogao da ga datuju na početak 4. veka.
Šlem iz Jarka
Shvatajući vrednost i mogućnosti koje pružaju predmeti ovog tipa, Muzej Vojvodine je 2007. godine otkupio još jedan pozlaćeni šlem iz 4. veka. On je sličan manje dekorisanom šlemu iz Berkasova (broj 2). Veoma fragmentovan, otkriven je u okolini sela Jarak, 17 km jugoistočno od nekadašnjeg Sirmijuma (Sremske Mitrovice).
Delove šlema pronalazač je otkrio u malom sivo-pečenom keramičkom krčagu. Pre nego što se obratio stručnjacima Muzeja Vojvodine, komade srebrnog pozlaćenog lima ispravljao je i lepio na kartonsku podlogu, ne poznajući njihovu funkciju i namenu. Konzervacija i rekonstrukcija predstavljale su dugotrajan i mukotrpan posao, a kao primer za rekonstrukciju poslužio je manje raskošan šlem iz Berkasova.
Kanoantički šlem iz Jarka se sastojao od većeg broja fragmenata srebrnog lima ukrašenih plastično izvedenim oranmentima, kao i od dve kopče i više zakivaka i nitni, takođe izrađenih od srebra. On takođe, pripada tipu šlemova iz Berkasova.
Selo Jarak nalazilo se u provonciji Druga Panonija i bilo je poprište brojnih sukoba između samih Rimljana z borbi za vlast, ali i Rimljana sa spoljnim neprijateljima.
Dešavanja u tom periodu
U to vreme su se oko rimskog prestola borili budući car Konstantin Veliki i njegov protivnik Licinije. Od 308. godine, kada je Licinije postao avgust, dva cara su vladala zajedno, da bi ubrzo započeli ljutu borbu za presto, koja se završila Licinijevim porazom i pogubljenjem.
Prema jednom tumačenju, šlemovi su mogli biti zakopani prilikom povlačenja Licinijevih trupa prema Sirmijumu, odnosno posle bitke koja se odigrala kod Cibala (današnjih Vinkovaca). Prema drugom tumačenju, zasnovanom na postojanju kasnije dodatog natpisa na grčkom jeziku, šlemovi su mogli biti u upotrebi tokom dužeg vremena i potom biti zakopani u bilo kojem trenutku nemirnog 4. veka u rimskoj provinciji Drugoj Panoniji (Pannonia Secunda).
Ko je nosio raskošne šlemove i zašto?
Prema stručnjacima, šlemovi iz Berkasova i Jarka nisu bili paradni, već su korišćeni u borbi. O tome svedoče tragovi krvi na onom raskošnijem šlemu iz Berkasova i činjenica da su sva tri imala tešku gvozdenu osnovu za odbranu od udaraca. Ona bi bila nepotrebna da su korišćeni u paradne svrhe.
S obzirom na to da su prevučeni dragocenim materijalima, pretpostavlja se da su izrađeni u samom Sirmijumu, centru provincije. U Sirmijumu su postojale radionice za naoružanje i vojnu opremu i trezor sa zlatom.
Takve šlemove su nosili oficiri rimske konjice, a u prilog tezi, da su ih mogli nositi i sami carevi govori skupocenost njihove izrade i predstave na novcu vladara.
“Natpis na šlemu 1 iz Berkasova je na grčkom jeziku i glasi: Dizon, zdravo ga nosi – Avitovo delo. Na osnovu čega znamo da je Dizon bio vlasnik ovog šlema, a Avitus majstor koji ga je napravio. Takođe, pretpostavljamo da je vlasnik bio visoki oficir grčkog ili tračkog porekla (sudeći po poreklu njegovog imena), kome je car naručio izradu veličanstvenog šlema za njegove posebne vojničke zasluge“, napisala je Tijana Stanković Pešterec iz Muzeja Vojvodine u radu.
Impozantni šlemovi su danas deo stalne postavke Muzeja Vojvodine u Novom Sadu.
Izvori:
Dautova-Ruševljan, V. i Vujović, M. 2011. Kasnoantički šlem iz Jarka. Novi Sad: Muzej Vojvodine
Prvi put objavljeno u novembru 2020. godine. Tekst je osvežen.
