Tokom izvođenja neovlašćenih zemljanih radova krajem juna, došlo je do uništenja većeg dela arheološkog lokaliteta Baranica u selu Žukovac, kod Knjaževca.

Oštećeni deo lokaliteta je višeslojan, naveli su iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš. Prema dostupnim podacima na lokalitetu se nalaze:

• ostatke ranosrednjovekovne crkve sa pripadajućim kulturnim slojevima i čvrsto zidanim objektima,
• tragovi naselja iz praistorijskog perioda, sa kulturnim slojevima i objektima tog vremena.

Najveću štetu pretrpela je ranosrednjovekovna crkva, zidana kamenom i opekom uz korišćenje krečnog maltera, koja je gotovo u potpunosti devastirana mehaničkim iskopom bez dozvole. Zidani delovi su razvaljeni, a građevinski materijal i ostaci odbačeni.

U odbačenoj zemlji, a prilikom izvođenja radova, pronađeni su brojni pokretni arheološki nalazi – delovi zidova, kamen sa tragovima maltera, fragmenti opeka, keramike, kao i ljudske kosti. Budući da su izvađeni iz arheološkog konteksta, ovi nalazi pružaju tek osnovne informacije, ali ne i podatke neophodne za naučnu rekonstrukciju života i funkcije lokaliteta.

Osim crkve i praistorijskog naselja u podnožju, lokalitet Baranica obuhvata i ostatke ranosrednjovekovnog utvrđenja na obližnjem uzvišenju, za koje se pretpostavlja da potiče iz 6. veka, iz vremena cara Justinijana. Lokalitet je samo delimično i skromno istražen tokom 1980-ih godina i danas se smatra neistraženim. Njegove granice do danas nisu zvanično definisane.

Važno je napomenuti i da centralni deo uništenog lokaliteta ima i religijski značaj za lokalno stanovništvo. Na ostacima crkve postavljen je Krst-zapis, ikone, priručna nadstrešnica, a meštani pale sveće i ostavljaju priloge.

Ovaj oblik poštovanja ukazuje na to da lokalitet ima i elemente nematerijalnog kulturnog nasleđa, uz materijalni značaj koji nosi kao arheološki lokalitet.

Investitor je dužan da finansira istraživanja

Zbog nanete štete, odnosno devastacije lokalitet, neophodno je sprovođenje hitnih zaštitinih arheoloških iskopavanja. U skladu sa Zakonom o kulturnom nasleđu, investitor predmetnih radova je dužan da finansira zaštitu, iskopavanja, prezentaciju i publikovanje arheoloških nalaza.

Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš je odmah po prijemu informacija reagovao u skladu sa svojim ovlašćenjima – naložio je hitnu obustavu radova i pokretanje zaštitinih iskopavanja, a slučaj je prijavljen nadležnim organima.

Zašto je zaštita arheološkog nasleđa važna?

Arheološko nasleđe je temelj kulturnog identiteta svakog naroda i države. Reč je o neobnovljivom resursu Republike Srbije – jednom uništeno, ono se više ne može vratiti. Većinom nevidljivo, arheološko nasleđe se nalazi ispod zemlje ili vode i sastoji se od pokretnih i nepokretnih nalaza, kao i slojeva zemljišta koji čuvaju tragove života iz prošlosti. Po Zakonu, ono je uvek u državnom vlasništvu.

U procesu planiranja razvoja, bilo da je reč o gradnji, rudarstvu ili drugoj vrsti eksploatacije prostora, arheološko nasleđe mora biti uzeto u obzir. Zato se primenjuje princip polluterpays – „zagađivač plaća“, koji nalaže da investitor snosi troškove zaštite nasleđa na prostoru koji koristi.

Kako navode iz Zavoda: „arheološko nasleđe može se istraživati samo specifičnim metodama kojima raspolaže arheologija kao stručna i naučna disciplina“. Zbog toga se arheološkim istraživanjem bave posebno obučeni stručnjaci – arheolozi, isključivo ispred državnih ustanova i to uvek uz posebno odobrenje izdao od strane nadležnog organa – Ministarstva kulture.

Zaštita arheološkog nasleđa je regulisana Ustavom Republike Srbije, Zakonom o kulturnim dobrima, Zakonom o kulturnom nasleđu, kao i Evropskom konvencijom o zaštiti arheološkog nasleđa (revidiranom). Ova zaštita važi bez obzira na to da li je lokalitet do sada bio poznat, registrovan ili zakonski utvrđen kao kulturno dobro.

„Treba imati u vidu i činjenicu da čak ni najbogatije države ne mogu istražiti sve svoje arheološko nasleđe. Istraživanja su skupa, zahtevna i vremenski duga, zbog čega je preventivna zaštita ključna“, ističu iz niškog Zavoda.

Zakonske obaveze i krivična odgovornost u zaštiti arheološkog nasleđa

Svako ko otkrije arheološko nasleđe dužan je da ga prijavi nadležnom zavodu za zaštitu spomenika kulture i policiji. Isto važi i za investitore – ukoliko tokom radova naiđu na arheološke nalaze, moraju odmah obustaviti radove i obavestiti nadležne službe.

Posebno je važno naglasiti da je arheološko nasleđe uvek u državnom vlasništvu, bez obzira na to ko je vlasnik zemljišta na kome se nalazi!

• Arheološko blago pored deponije: Vinčansko naselje otkriveno u Aleksincu
• Bagerom devastirali ranohrišćansku crkvu u opštini Tomislavgrad

Neovlašćeni zemljani radovi na arheološkim lokalitetima predstavljaju krivično delo prema članu 353a Krivičnog zakonika RS, dok se oštećenje ili uništavanje arheološkog nasleđa tretira kao krivično delo prema članu 212 stav 3.

O značaju arheološkog nasleđa i o tome kako ga zaštiti i zašto ga treba sačuvati, pročitajte ovde.