Tokom jeseni 2016. godine, u zbirku Zavičajnog muzeja u Paraćinu, stigao je jedan zanimljiv predmet. Naime, prilikom iskopavanja šljunka iz Velike Morave, u blizini sela Glogovac, opština Jagodina, radnici su pronašli veliki srednjovekovni viteški mač.

Eksploataciju šljunka je vršila paraćinska firma „Transkop“, pa je zahvaljujući brzoj reakciji zaposlenih u Zavičajnom muzeju Paraćin i opštinskoj upravi pronađeni mač poklonjen Zavičajnom muzeju Paraćin.

Radi se o velikom maču, impozantnih dimenzija, očuvane dužine 127 cm. Najznačajnija karakteristika je tauširani simbol na sečivu, u kome se može prepoznati krst sa srcem (štitom) ili cvet. Mač je pronađen u izuzetno dobrom stanju, sa malo korozije, čak i sa tragovima drveta na dršci, mada je nedostajao vrh. Nažalost, prilikom kopanja šljunka bagerom, mač je fragmentovan na dva dela.

Srednjovekovni mačevi su pronalaženi u rekama

Mačevi sa sečivom ovog tipa predstavljaju jedan od prvih tipova velikih mačeva, koji su u srednjovekovnoj literaturi nazivani „espées de guerre”, „grant espées”, „grete swerdes, „magna spata“, „spada granda“ .

Iako se ponekad mačevi ovog tipa nazivaju dvoručnim, jer njihova morfologija i dimenzije omogućavaju upotrebu sa dve ruke odnosno šake, dvoručni mačevi predstavljaju drugi tip, tipološki drugačijih i vremenski poznijih mačeva. Mačeve ovog tipa ispravno je zvati „veliki mač“ ili „veliki viteški mač“, kako su nazivani i na našim prostorima u  srednjem veku.

Pronalazak srednjovekovnog mača u reci nije retkost, i većina srednjovekovnih mačeva danas prisutnih u zbirkama muzeja u Srbiji pronađen je u rekama ili na rečnim obalama, van arheološkog konteksta. Ovakav sticaj okolnosti otežava njihovo proučavanje, bez arheološkog konteksta, precizne lokacije i uslova nalaza. Iz tih razloga, proučavanje se decenijama svodilo na morfološko – tipološku analizu.

Moderno doba i tehnologije doneli su i nove metode, primenu fizičko hemijsih analiza na različitim delovima oružja, što donosi i nove informacije.

Izgled mača

Mač ima veliko i široko sečivo, očuvana dužina sečiva je 98 cm, dok je dužina celog balčaka sa nakrsnicom 29 cm, širina sečiva kod nakrsnice je oko 6 cm, dok je pri vrhu sečiva oko 4 cm. Žleb je dužine oko 50, širine oko 2 cm, i pruža se do polovine sečiva. Sam vrh sečiva nije očuvan. Sečivo je tanko, verovatno je dodatno istanjeno prilikom oštrenja, pri nakrsnici sečivo je debelo 0,6 cm dok je na očuvanom vrhu svega 0,2 cm. Na osnovu ovih karakteristika, može se pretpostaviti da sečivo pripada tipu XIIIa, prema tipologiji koju je postavio Oukšut.

Mačevi sa sečivom ovog tipa predstavljaju najčešće nalaze mačeva na prostoru Balkana i jugoistočne Evrope, i poznato je oko 70 primeraka ovakvih mačeva. Datuju se od sredine 13. veka, mada su najviše korišćeni tokom 14. veka, naročito u drugoj polovini. Rukohvat i nakrsnica mača su jednostavni. Ukupna dužina nakrsnice je 19 cm. Dužina celog balčaka od jabuke do nakrsnice je 29 cm. Sečivo i drška mača su iskovani iz jednog dela, dok su nakrsnica i jabučica dodati kasnije. Nakrsnica je jednostavna, pripada Oukšutovom tipu broj 1.

Jabučica je kružna, a na pljosnatijim stranama ima kupasta ispupčenja. Prečnik jabučice je 6,4 cm, u visini, a 5,7 cm u širini. Širina jabučice od od vrha do vrha ispupčenja je 5,3 cm. Ovaj masivniji tip jabučice priopada Oukšutovom tipu K.  Ovakva jabučica se javlja na mačevima od sredine 13. veka, a najčešće u 14. veku. Gotovo svi mačevi sa ovakvom jabučicom sa prostora jugoistočne Evrope veliki su, sa sečivima tipa XIIIa i XVIa.

Simbol krsta na mačevima i oružju

Na sečivu mača iz Glogovca, oko 4 cm od nakrsnice nalazi se simbol izveden mesinganomn žicom u tehnici tauširanja. Simbol predstavlja krst sa srcem ili štitom ili cvet.

Krst kao najvažniji hrišćanski simbol, predstavljan je na mačevima i oružju uopšte tokom celog srednjeg veka. Krstovi su stavljani u raznim tehnikama, graviranjem, tauširanjem, utiskivanjem u razne delove mača. Predstave grčkog krsta, latinskog krsta, krsta na pijedestalima ili uz neki natpis religioznog karaktera, česta su pojava.

Sličnih mačeva ima u zbirkama muzeja centralne Srbije

Sa prostora centralne Srbije poznato je nekoliko mačeva sa jabučicom tipa K.  Jedan je pronađen u Dunavu kod Višnjice, i pripada zbirci Muzeja grada Beograda. Sličnu jabučicu, ima i mač koji se nalazi u zbirci Vojnog muzeja u Beogradu. Jabučica tipa K je prisutna i na mačevima iz Sremske Kamenice i Opova. U zbirci Zavičajnog muzeja u Jagodini, postoje dva mača koja se mogu dovesti u vezu sa mačem iz Glogovca. Jedan je pronađen u blizini manastira Kalenić, na manastirskoj zemlji, pored sela Kalenićki Prnjavor, dok je drugi pronađen u Moravi, kod Ćuprije.

Pored toga što su pronađeni u istom regionu, ovi mačevi su zanimljivi jer kao i mač iz Glogovca na sebi imaju predstavu krsta spojenog sa srcem. Gotovo istu predstavu na sečivu ima i mač pronađen u Moravi kod Ćuprije. U centralnoj Srbiji je poznat još jedan mač sa sličnim motivom, radi se o maču pronađenom u Zapadnoj Moravi kod sela Pekčanice kod Kraljeva.

Kako je mač dospeo na prostor srednjovekovne Srbije?

Na prostor srednjovekovne Srbije ovakvo oružje je moglo stići na više načina.  Već od početka vladavine, kralj, a kasnije i car Dušan započinje ozbiljnu reformu vojnog sistema i naoružanja u Srbiji, modernizujući ih po uzoru na vojske zapadne Evrope. Pored novih tipova odbrambene opreme, kao što je oklop tipa korača i šlem tipa barbuta, kao glavno ofanzivno oružje uvodi se dugi mač. U srednjovekovnoj Srbiji i Primorju bili su poznati kovači i mačari, ali od vremena cara Dušana, u Srbiju dolaze majstori koji verovatno prave novi tip oružja. Već 1331. godine u Prizren da pravi mačeve za srpskog kralja dolazi dubrovački mačar Martolo.

• Najstariji mačevi na svetu su iz bronzanog doba sa arheološkog lokaliteta Arslantepe u Turskoj
• Otkriće kneževskog groba sa najstarijim mačem u Hrvatskoj
• Otkrivena je srednjovekovna sablja u manastiru na Svetoj Gori koja je možda pripadala turskim gusarima

Oružje je moglo biti dobavljeno i uvozom, zna se da je Stefan Dečanski 1313. godine iz Venecije i Dubrovnika poručio 108 mačeva, a naoružanje i oklope naručivao je i Stefan Dušan. Od 1341. do 1349. godine uvezeno je na stotine komada različitih delova oklopa, štitova i mačeva. Verovatno je veliki broj oružja došao i sa nemačkim najamnicima koji su boravili na dvoru cara Dušana.

Nije domaće poreklo mača

Poreklo mača iz Glogovca nije domaće, jer ne postoje pisani izvori niti argumentovani materijalni tragovi o domaćoj proizvodnji oružja ovog tipa u srednjovekovnoj Srbiji tokom 14. i 15. veka. Kao što je to slučaj sa nekim drugim tipovima srednjovekovnih mačeva. Ako je mač iz Glogovca proizveden na prostoru Srbije, mač je bio proizvod unajmljenih mačara koji su dolazili u srednjovekovnu Srbiju na određene periode, kao što je slučaj sa dubrovačkim mačarom Martolom, koji je u Prizren došao na dve godine.

Za kraj može se pretpostaviti da je mač je stigao u Srbiju u drugoj polovini 14. veka i bio dugo korišćen, jer primetno je da je sečivo istanjeno ponavljanim oštrenjem. Tokom burnih događaja druge polovine 14. veka prilikom nekog od vojnih pohoda biva izgubljen u Moravi, a danas predstavlja lep dodatak zbirci srednjovekovnog naoružanja Zavičajnog muzeja Paraćin.

---

Uredila: Maja Miljević-Đajić

Za više informacija o maču i istorijskom kontekstu nalaza, pogledajte naučni rad objavljen u Glasniku Srpskog arheološkog društva 37 i priloženu bibliografiju. Ф. Стефановић. Средњовековни мач из Глоговца. Гласник Српског археолошког друштва 37 (2021): 389–405.