Prošle godine je Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu sproveo zaštitna arheološka istraživanja jednog dela kasnoantičke nekropole Jagodin male u antičkom Naisusu na mestu gde bi trebao biti izgrađen stambeno-poslovni prostor. Arheološka istraživanja su prethodila izgradnji zgrade. Međutim, nakon arheoloških iskopavanja, kasnoantičke grobnice ostaju na istom mestu više od godinu dana. Zgrada naravno nije izgrađena, a nije ništa preuzeto povodom adekvatne zaštite grobnica. Zato danas one stoje nezaštićene gde pod uticajem atmosferilija vidno propadaju dok se čeka odluka nadležnih.

Zaštitna arheološka istraživanja nekropole Jagodin mala sproveo je Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu, a njima je rukovodio Aleksandar Aleksić, mr arheologije-konzervator. Obratili smo se arheologu Aleksiću da saznamo šta se tačno događa sa arheološkim nalazištem i njegovom daljom sudbinom.

Arheološko nalazište u Jagodin mali je nezaštićeno više od godinu dana

Na lokalitetu je pronađeno više zidanih grobnica. „One su građene od kamena (osnova, zidovi) i opeke (svodovi kod zasvedenih grobnica, prekrivač kod zidanih grobova). To je uobičajena pojava. Imamo jedan tip grobnice koji se sastoji od pokrivača načinjenog od kamenih ploča na dve vode, ali i za njihovu izgradnju su iskorišćene opeke ili komadi opeka“, rekao je Aleksandar za naš portal.

Na pitanje zašto su grobnice ostale nezaštićene nakon završenih iskopavanja u oktobru 2022. gdoine, Aleksić je otkrio da ne postoji jednostavan odgovor. Kao i da „je reč o problemu sistematske prirode i izuzetno je kompleksan“.

„Sve nadležne ustanove i organi vlasti su uključeni u čitav poduhvat, a opet nedostaje konačan rezultat. To je zaštita (u ovom konkretnom slučaju, fizička) otkrivenog arheološkog nasleđa. Najlakše je svaljivati krivicu na jednog od učesnika u čitavom ovom procesu“, kaže on.

Arheološko nasleđe je u državnom vlasništvu i zaštita arheološkog nasleđa je Ustavom definisana kategorija i interes Republike Srbije.

Ispod današnjeg Niša se nalazi čitav grad mrtvih

„Inače, činjenica je da se kasnoantička i ranohrišćanska nekropola, kao glavna nekropola antičkog, Konstantinovog Naisusa nalazi na prostoru sadašnjeg dela grada, Jagodin male. Takođe, činjenica je da je ovo arheološko nasleđe izuzetno važno u evropskim okvirima i da zadovoljava sve međunarodno definisane kriterijume o kategoriji i stepenu značaja nasleđa“, objašnjava Aleksić.

Za Jagodin malu se zna više od 100 godina, koliko već traju arheološka istraživanja, sa prekidima. Uništiti jedan arheološki lokalitet kako bi se izgradio neki objekat je krivično delo.

„Činjenica je da se za nekropolu u Jagodin mali zna još od formiranja i urbanizovanja ovog naselja krajem 19. veka (nakon oslobođenja od Turaka). Kao i da je svim stanovnicima Jagodin Male poznato da se ispod njihovih kuća nalaze (ili su se nalazile) grobnice i grobovi. To je prosto javna tajna“, rekao je on.

Aleksić ističe da je trenutno najveći izazov pomiriti ova dva istovremena interesa „i to u slučaju direktnog sukoba urbanog života i razvoja (koji koegzistiraju) sa arheološkim nasleđem kojeg imamo u Jagodin mali i koje je direktno ugroženo razvojem. Život se ne može zaustaviti bez pronalaženja, definisanja i realizacije konkretnih rešenja.“

Kako arheologija koegzistira sa modernom gradnjom

Problem izgradnje na prostoru Jagodin male jeste da se tu zna da postoji arheološko nalazište. Nije reč o praznom prostoru. I to je reč o kulturnom nasleđu koji je specifičnog karaktera, odnosno nekropola sa ostacima arhitekture in situ koja se ne može i ne bi trebalo ukloniti ili pomerati. Svaki dalji korak dovodi do nepovratnog uništenja arheološkog nasleđa.

Treba napomenuti da je i sama arheologija destruktivnog karaktera, a da ne govorimo o izgradnji nekog objekta na mestu arheološkog nalazišta bez sprovođenja preventivnog istraživanja.

„Dosadašnji pristup u zaštiti arheološkog nasleđa u Jagodin mali zasnivao se manje-više na opštem pristupu u zaštiti koji karakteriše drugu polovinu 20. veka. Taj pristup se zasnivao isključivo na reakciji na otkriće arheološkog nasleđa tokom izvođenja građevinskih radova. Naglašavamo – tokom izvođenja građevinskih radova. Naime, to znači da je izdata građevinska dozvola, a pre toga je izrađena i usvojena dokumentacija u postupku koji je potvrdio ideju o izgradnji. To je planiranje razvoja koje nije uzelo u obzir jedan od glavnih i osnovnih elemenata prostora Jagodin male“, ističe Aleksandar.

U zaštiti arheološkog nasleđa potreban novi pristup

Jasno je da se tu radi o zastarelom pristupu u zaštiti arheološkog nasleđa koji se „u više navrata upravo na prostoru Jagodin male pokazao da nije adekvatan vrsti i karakteru arheološkog nasleđa koje se tamo nalazi. Međutim, svakako nije adekvatan u susret napretku i razvoju, koji se zasniva na novoj tehnologiji izgradnje.“

Jedan drugi problem jeste kakav se objekat gradi i do koje dubine. Ranije su to bili manje zgrade sa podrumima.

„Svaki od objekata u Jagodin mali koje imaju podrumske prostorije ili su imale u svom gabaritu otkrivene grobnice, i to uglavnom zasvedene. I to je javna tajna. Nemoguće je zvanično ih popisati, jer se nalaze u privatnim stambenim objektima i vlasnici, kao po pravilu, nisu zainteresovani da priznaju da imaju ili da su imali (znači da su ih uništili prilikom izgradnje svojih objekata) grobnice u svom podrumu.“

Moderna mehanizacija mnogo brže uništava arheološko nasleđe

Današnja iskopavanja prilikom izgradnje objekata idu i do 7 m ispod nivoa sadašnjeg terena. Možemo samo da zamislimo da od arheološkog nasleđa neće ostati ništa.

„Naš je zaključak bio, imajući u vidu tu ogromnu promenu u tehnologiji izgradnje, a posebno karakter samog nalazišta u Jagodin mali, da je neophodna hitna promena u pristupu zaštite ovog arheološkog nalazišta“, objašnjava Aleksić.

Toliko se brzo radi, da se ne ostavlja ni vremena ni prostora da odreaguju nadležne službe. Stoga je neophodna promena u pristupu u zaštiti, a koja se odnosi, pre svega, na to da se arheološka istraživanja obave pre početka izvođenja građevinskih radova.

„Ova promena u pristupu je zasnovana ne samo na prethodno iznetoj logici, već i na principima Evropske konvencije o zaštiti arheološkog nasleđa i iskustvima drugih evropskih zemalja. Naravno, potrebno je da se ta istraživanja obave mnogo pre izdavanja građevinske dozvole“, Aleksandar dalje objašnjava da „cilj tih i takvih istraživanja nije zadovoljenje naučne radoznalosti arheologa, već isključivo prikupljanje podataka za odlučivanje o mogućnostima izgradnje na predmetnom prostoru.“

Dalja sudbina lokaliteta

Arheolozi iz niškog Zavoda su svojim trudom i radom uspeli da dopru do gradskih vlasti od kojih su imali početno razumevanja. Takođe, u procesu je izrada planske dokumentacije koja se odnosi na prostor Jagodin male, a kojom se po pravilu sprovode prvo arheološka istraživanja, pre donošenja odluke o odobrenju izgradnje.

„Ono što je trenutni opšti interes je da se neka nova arheološka iskopavanja na prostoru Jagodin Male – izbegnu (iskopavanja, ali ne i druge vrste istraživanja). Nisu nam potrebna nova otkrića, jer će proizvesti nove probleme“, rekao je Aleksandar.

„Izrađuje se nova planska dokumentacija, kako bi omogućila rekonstrukcija postojećih objekata bez povećanja njihovog gabarita i volumena, a da se ne dozvoli nova izgradnja. Pored toga, predviđa se i planska eksproprijacija parcela na kojima su već otkriveni delovi nekropole sa ciljem stavljanja u funkciju prezentacije.“

Za postojanje nekropole se znalo i ranije

Najveći broj arheoloških iskopavanja na prostoru Jagodin male su zapravo nastala tokom građevinskih radova. Brojni grobovi su tako otkriveni. To je veliki problem za arheologiju, jer već na samom početku se arheolozi suočavaju i nailaze na oštećene grobne celine.

„U manjem broju slučajeva (iskopavanja LJ. Zotović pre Drugog svetskog rata, A. Oršić Slavetić) iskopavanja nisu bila inicirana izgradnjom. Međutim, i pored veoma značajnih rezultata, ta iskopavanja su uvek bila skromnijeg obima i zasnivala su se na manjim površinama“, objasnio je Aleksandar.

Nekropola koja je iskopana prošle godine nije tada otkrivena. Za njeno postojanje se znalo ranije, samo arheolozi nisu bili sigurni njene veličine.

„U našem slučaju 2022. godine na parceli u Knjaževačkoj ulici, mi smo i planirali istraživanja na preko 800 m2. Ideja je bila da u roku od 30 dana sprovedemo prethodna istraživanja i prikupimo podatke o karakteru samog prostora, stratigrafiji, nivoima sahranjivanja, a kako bi bolje planirali dalje faze istraživanja.“

Istraživanja prošle godine sprovedena na manjoj površini

Kako Aleksić objašnjava i pre početka iskopavanja su naišli na „probleme statičke bezbednosti susednih objekata (ulica, susedne građevine)“. Zbog čega su bili prinuđeni da se udalje na bezbednu udaljenost od svih okolnih objekata. Zatim su sproveli istraživanja na 40% manjoj površini. „Mi smo sada po prvi put imali u širokom iskopu gotovo 500 m2 nekropole.“

Najveći broj grobnica je bio oštećen u prošlosti izgradnjom objekata, cevi, ulica. Neke su bile oštećene zbog novije izgradnje.

• Kakva je sudbina arheološkog nalazišta kod Skupštine?

„Prikupljeni su podaci koji će u daljoj analizi pružiti podatke o parcelisanju nekropole (da, rimske nekropole su bile parcelisane), komunikacijama nekropole, pravilnosti o postavljanju grobnica i očiglednoj potrebi da se što više individua sahrani blizu grobnica, gde im je to bilo dopušteno, a gde nije… „

Po prvi put su arheolozi došlo do saznanja da od ukupnog broja sahranjenih osoba na nekropoli, 30% pripada deci. Ova paleodemografska slika nije neuobičajena za rimske ili kasnije srednjovekovne populacije. Ali su u slučaju Jagodin male arheolozi po prvi put otkrili ovaj podatak.

Nepoznati tipovi grobnih konstrukcija

Način sahranjivanja na ovoj nekropoli nije arheolozima nepoznat. Istražili su 83 grobne celine, i reč je o tipovim grobnica i konstrukcija kakve su već videli. Takođe, konstantovali su i nove, do sada, nepoznate tipove grobnih konstrukcija i grobnica.

Prema računici, koja je vezana za gustinu nekropole, Aleksandrova procena je da postoji minimum 20.000 grobova. S tim da je nekropola bila u upotrebi od 3. do 6. veka.

Ova činjenica „potvrđuje značaj Naisusa kao jednog od važnijih antičkih centara centralnog Balkana. Uostalom, kao i danas…“

Mere zaštite arheoloških nalazišta u Srbiji

Poslednjih godina u Srbiji se sprovode veliki radovi. Bilo to da je izgradnja puteva, gasovoda, tržnih centara, stambeno-poslovnih centara, rekonstrukcija gradskih trgova, izgradnja podzemnih garaža…velike su šanse da će se na tom mestu pronaći arheološki lokalitet. Iako pre sprovođenja bilo kakvih građevinskih radova, arheolozi trebaju biti konsultovani i uključeni u istraživanja, to nije uvek slučaj. Kada arheolozi izađu na teren često za to bude kasno.

Pitanje koje smo uputili Aleksandru jeste, koliko zaostajemo za ostatkom Evrope, pa čak i sveta, kada su u pitanju mere zaštite arheoloških nalazišta?

„Zaostajemo najmanje nekoliko decenija. Nije samo stvar u propisivanju mera zaštite, već u njenoj primeni. Nemamo mi loše zakone i loša zakonska rešenja, već kako se one primenjuju“, odgovara on.

Svest o značaju kulturnog nasleđa u Srbiji

Kakva je zapravo svest o značaju kulturno nasleđa, takva je i njegova zaštita. Nažalost, u našoj zemlji svest o značaju kulturnog nasleđa nije nimalo na zavidnom nivou.

„Arheološko nasleđe se uglavnom, nažalost, shvata na nivou pljačkanja kulturnog blaga. To naravno postoji i u drugim zemljama, ali je ili marginalizovano ili uređeno. Lokalne zajednice su prvi stub zaštite. Ukoliko se lokalne zajednice ne identifikuju sa arheoloških nasleđem koje baštine, ustanovama zaštite je jako teško da štite to nasleđe“, naglašava Aleksandar.

„Što se znanja, metodologije i primene tehnologije tiče, tu ne zaostajemo puno. Zaostajemo u pogledu broja stručnjaka. Moja procena je da u zaštiti arheološkog nasleđa u Srbiji imamo oko 10% od minimalno potrebnog broja arheologa. Za zemlju naše veličine i broja stanovnika, zaštitom je potrebno da se bavi minimalno 200 arheologa, ako sudimo po broju arheologa u zemljama Evrope. Mi imamo samo oko 20 arheologa zaposlenih u zavodima!“

Samo u Nišu su dva zaposlena arheologa koja bi trebala da „čuvaju“ arheološke lokalitete na istoku i jugu Srbije. Što je u i u teoriji, a kamoli u praksi neizvodivo. Primera radi, na teritoriji Vojvodine se nalazi najmanje 6 Zavoda za zaštitu spomenika kulture.

Zbog toga je zaštita kulturnog nasleđa jako bitna za naše društvo i nas same.

„Zaštita kulturnog nasleđa, a posebno arheološkog nasleđa je izuzetno važna oblast i disciplina u svakom društvu i državi. Zaštita nasleđa bavi se zaštitom identiteta, kulturnog, lokalnog, regionalnog, pa i nacionalnog i u krajnjem slučaju i nekog državnog, pa i političkog. Vreme nije počelo od nas i neće se sa nama završiti. Međutim, većina ljudi nema percepciju o tome, nema percepciju ni o vremenu, ne sagledavaju da su i pre njih živeli neki ljudi koji su isto kao i oni, živeli, patili, radili, uživala, plakali i smejali se“, zaključio je Aleksandar.