Najspektakularniji nalaz iz perioda keltske dominacije potiče sa skordiskog utvrđenja Židovar u severoistočnoj Srbiji. Tokom arheoloških istraživanja 2001. godine pronađeni su vredni artefakti od različitog materijala. Ono što se posebno izdvajalo jeste ostava ili skrivnica predmeta od srebra od 2 kg iz 2-1. veka pre nove ere.

Višeslojni arheološki lokalitet Židovar se nalazi nedaleko od Orešca u južnom Banatu.

Arheološka istraživanja na Židovaru

Prva arheološka iskopavanja na židovaru obavio je profesor Branko Gavela 1948-1949 godine. Još tada je Židovar proglašen za keltsko utvrđenje – oppidum. Kasnijim istraživanjima do 1977. godine, sa povremenim prekidima, otkriveni su ostaci i iz drugih perioda. Nova sistematska istraživanja sprovedena su od strane Gradskog muzeja u Vršcu i Odeljenja za arheologiju na Filozofskom fakultetu u Beogradu od 1996-2002. godine.

• Arheolozi su otkrili bronzanu keltsku figuricu sa zlatnim očima na severu Slovačke
• Ritualno “ubijanje predmeta” kod Kelta

Kulturni sloj na ovom višeslojnom lokalitetu iznosti 5, 6 m, od ranog bronzanog doba (2.000 godina pre nove ere) do kasnog latena sa naseljima Kelta i Dačana od 1.veka p.n.e. do 1. veka n.e. Na ovom uzvišenju su tokom bronzanog i gvozdenog perioda podizana stalna naselja na površini od pola hektara.

Skordisci-istočni Kelti

Teritoriju današnje Srbije u prošlosti naseljavali su narodi različitih etničkih grupacija iz raznih oblasti. Istorijski i arheološki podaci nam osvetljavaju sliku njihove kraće ili duže prisutnosti koja se ogleda u materijalnim ostacima i pisanim izvorima. Jedno od vladajućih plemena koje je naseljavalo naše prostore tokom gvozdenog doba bili su Skordisci (istočni Kelti).

Tragove njihovog naseljavanja najviše pronalazimo na severu Srbije, a bili su nosioci latenske kulture. Tokom kasnijih perioda bivaju poznati po podizanju keltskih uvtrđenja-oppidum u Posavini i Podunavlju usled poraza koje trpe od rimskih legija, jačanja dačke prevlasti i potiskivanja panonskih Kelta. Jedno takvo utvrđenje otkriveno je na višeslojnom lokalitetu Židovar (sl. 1) u južnom Banatu (I vek pre naše ere-I vek naše ere), ali i na Gomolavi. Istorijski se osnivanje ovog naselja može dovesti u vezu sa podatkom o velikom porazu Skordiska od rimskih legija Kornelija scipiona Azijagena 84. godine stare ere.

Izuzetno otkriće na Židovaru

Pored brojnih metalnih nalaza, posebno mesto tokom arheoloških istraživanja 2001. godine imalo je otkriće ostave raskošnog srebrnog nakita u jugoistočnom delu najstarijeg latenskog naselja. Naime, arheolozi su retko u prilici da u toku iskopavanja nekog praistorijskog naselja otkriju ostavu dragocenih predmeta. Bogatiji nakit od zlata i srebra, uz ćilibarske perle, nalazi se obično u kneževskim grobovima plemenske aristokratije iz predrimskog perioda. Velike praistorijske ostave metalnih predmeta, uključujući i retke delove nakita od plemenitog metala, u poslednje vreme se rado tumače kao zavetni, votivni darovi nekom božanstvu.

Ovo vredno blago je verovatno bilo sakriveno od očiju javnosti. Stoga su je istraživači nazvali skrivnicom. Porodični nakit sakupljen je na brzinu u neku tkaninu i plitko zakopan, najverovatnije u neposrednoj blizini kuće vlasnika blaga. Tragovi tkanine sačuvani su na gvozdenom jezgru oplate jedne od srebrnih fibula.

Deo blaga sa Židovara (24 srebrna predmeta i 15 ćilibarskih perli) dislociran je i otkriven je u manjim grupama ili su kao pojedinačni nalazi bili rasuti u blizini ostave skrivnice. Ostava ukrasnih predmeta iz Židovara, uključujući i deo rasturenog blaga, sastoji se od 160 nalaza od srebra (2,1 kg), 129 ćilibarskih perli, dva bronzana prstena i dva priveska od očnjaka mrkog medveda.

Srebrni predmeti iz skrivnice

U ostavi se nalazio fenomenalno ukrašen srebrni nakit. Među njima su 8 fibule tipa “Jarak”, lanac od upletene srebrne žice, prstenje, narukvice preko 100 privezaka i perli u obliku ptica, odsečenih ljudskih glava i insekata tvrdokrilaca, srebrni brijači i ogledala. Najraskošniji deo nakita iz židovarske ostave predstavljaju dve male cilindrične kutije za čuvanje dragocenosti sa poklopcem. One su izrađene od debljeg srebrnog lima ukrašene tehnikom filigrana i granulacije. U židovarskoj ostavi nalazi se i treća kutijica ovog tipa, od koje je sačuvan samo bogato dekorisani, fragmentovani poklopac.

Fibule ili kopča je drevna vremena korišćena za pridržavanje odeće, na jednom ili oba ramena. Imale su dekorativnu ulogu, a sa tim u vezi su bile izrađivane od različitog materijala i u različitim oblicima i veličinama. Fibule tipa “Jarak” sa Židovara, su izrađene livenjem i iskucavanjem. Reč je o masivnim srebrnim fibulama sa kopljasto modelovanim lukom i proširenim gornjim delom. Težile su od oko 100 do 200 grama.

Bronzani prsten koji je pronađen u jednoj cilindričnoj kutiji za čuvanje nakita bio je dekorisan. Središnji deo je pločasto iskucan i na njemu su urezane tri predstave. U sredini je prikazana ljudska figura sumarne stilizacije sa dugom kosom, rukama uz telo i opruženim nogama. Iznad glave ove figure predstavljena je palmina grančica, a ispod nogu riba, najverovatnije delfin. Reč je o motivima koji su česti u grčkim radionicama.

U ostavi je nađeno 13 manjih trodimenzionalnih privezaka od srebrnog lima, u vidu maski i ljudskih glava, okrenutih nadole. Motiv odsečenih glava poznat je u keltskoj umetnosti. U tehnici iskucavanje preko matrice izrađena su četiri veća, shematizovana priveska, sa predstavom celog ljudskog tela. Na jednom privesku od srebrnog lima iskucanog u kalupu, nalazile su se naturalističke stilizacije, sa predstavom unazad začešljane kose, očima izvedenim u obliku žljebova sa istaknutom zenicom, naglašenim nosom i ustima.

Čije je blago?

Veruje se da su vlasnici blaga pripadali nekoj vodećoj keltskoj porodici, koja je pred najezdom dačke vojske pobegla sa utvrđenja. Posedovanje raskošnog nakita od srebra i ćilibara predstavlja simbol moći i ugleda. Dragoceni predmeti od ovih materijala mogu se naći u starobalkanskim zajednicama u predrimskom periodu. Nije lako odgovoriti na pitanja zašto su ovi predmeti prikupljeni i stavljeni ili sakriveni na jednom mestu.

U svakom slučaju autor kataloga dr Miloš Jevtić zaključio je: “Židovarskog blago je jedinstven nalaz po raznovrsnosti pohranjenog nakita, koji objedinjuje helenističku tradiciju obrade plemenitog metala i težnju istočnih Kelta ka očuvanju sopstvenog umetničkog izraza”.