Rimski logor u Kremnima je prvi otkriveni logor takve vrste u Srbiji. Položaj logora, način gradnje i arheološki nalazi ukazali su da je reč o privremenom tipu utvrđenja za rimsku vojsku. Arheološka istraživanja su donela brojna saznanja o jedinstvenom tipu utvrđenja.

Već tri godine zaredom arheolozi istražuju lokalitet Trgovište na kome se nekada nalazio logor, koji je mogao da služi za različite potrebe rimske vojske.

Privremeno utvrđenje u selu Kremna kod Užica je jedini takav poznati primer u Srbiji. Čak ni na Balkanu nije pronađeno puno ovakvih logora. Takođe, ovaj lokalitet je najbolji primer “vremenske kapsule“. Što u prevodu znači da sve što se pronađe unutar lokaliteta pripada veoma uskom vremenskom okviru kada je logor bio u upotrebi.

Nosilac projekta je Filozofski fakultet u Novom Sadu. U arheološkim istraživanjima učestvuju arheolozi iz Narodnog muzeja Srbije, Narodnog muzeja Užice, Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture i sa Filozofskog fakulteta u Beogradu. Za potrebe prvih istraživanja, projekat Kremna dobio je podršku Grada Užica. Već sledeće i ove godine, podršku dobija od strane Ministarstva kulture Republike Srbije.

Tokom prvih istraživanja nisu sprovedena iskopavanja već nedestruktivne i neinvazivne metode detekcije – magnetometrijsko i georadarsko snimanje i obilazak čitave Kremanske kotline. Prošle godine arheolozi su iskopavali deo istočnog ulaza i dvostrukog odbrambenog rova. Ove godine arheolozi istražuju u samom srcu logora.

Radoznalost arheologa dovela do istraživanja

Rimski logor je bio poznat od ranije, ali o njemu ništa posebno nije bilo zabeleženo zbog čega je i ostao u senci. Međutim, to se promenilo kada su entuzijastični arheolozi rešili da iznesu na svetlost dana jedan deo zaboravljene prošlosti.

 „Lokalitet je kao rimski logor prepoznao major Mihailo Ilić još 1875., ali je ovaj podatak ostao potpuno nepoznat istraživačima i stoga se Trgovište u Kremnima uopšte ne spominje u stručnoj literaturi. Zemljane bedeme su nezavisno jedno od drugog uočili arheolozi Aleksandar Bandović i Irina Kajtez. Aleksandar ih je uočio preko satelitskih snimaka, a Irina direktno na terenu. Kada smo (posle jednog neuspešnog konkurisanja za sredstva za istraživanje lokaliteta) saznali jedni za druge udružili smo snage. Počeli smo sa istraživanjima, od obilaska terena i pribavljanja LiDAR snimka, preko geomagnetnog snimanja utvrđenja i rekognosciranja šireg područja, do otpočinjanja iskopavanja“, rekao je rukovodilac iskopavanja prof. dr Vladimir Mihajlović sa Filozofskog fakulteta u Novom Sadu za portal.

„Pošto smo već otpočeli istraživanja pronašli smo i interni izveštaj kolega Miloja i Ljiljane Mandić iz Narodnog muzeja u Užicu, koji pominju ove ostatke 2007. Interesantno je da oni nikada nisu objavili ova zapažanja, možda zato što je postojalo dvoumljene da li se uopšte radi o rimskodobnim ostacima. Pa je lokalitet i posle toga ostao van vidokruga stručne i šire javnosti.“

Kako izgleda vojni logor u Kremnima?

Nakon tri godine istraživanja, arheolozi su dobili znatan broj podataka o izgledu utvrđenja i kako je izgrađen. Detaljnije nam je objasnio profesor Vladimir Mihajlović.

„Na lokalitetu se nalaze ostaci zemljanog bedema koji je formiran od nasute zemlje, četvorougaone je izdužene osnove i ima zaobljene uglove pa osnovom podseća na kartu za igranje. Oko bedema se nalazi dvojni rov takozvanog V tipa budući da ima izgled tog slova u preseku, dok se na svakoj strani utvrđenja nalazi po jedan ulaz ispred kojeg je odbrambena barikada (titulus) od nasute zemlje, a ispred svake od četiri barikade je manji rov. Ovi elementi i način gradnje, kao i dimenzije od 150×90 m, nedvosmisleno upućuju na rimsko utvrđenje privremenog tipa, odnosno “poljskog logora/kasarne” kakvi su se najčešće koristili u ofanzivnim kampanjama rimske vojske, odnosno u situacijama borbene opasnosti kada je bilo neophodno da se vojska utvrdi na mestu na kojem je boravila.“

„Ova praksa je funkcionisala tako što su trupe, najčešće legije i legijske kohorte, u vrlo kratkom vremenu utvrđivale svoj položaj kopajući rov i nabacujući zemlju iza rova. Nasuti bedemi, koji su obično bili one visine koliko su rovovi bili duboki, su utabavani kako bi dobili čvrstinu, a na njihovom vrhu je pobijano kolje koje je činilo drvenu palisadu. Na na svakom, od najčešće četiri ulaza, formirane su drvene kule, koje su još postojale i na uglovima ovakvih utvrđenja.“

Arheološka istraživanja potvrdila tip logora u selu Kremna

S obzirom da je privremeni rimski logor korišćen kraći vremenski period i da je tu bio za određene potrebe, njegov način gradnje nije zahtevao zidane bedeme. Izgradnja zidanih bedema oduzela bi vreme, a sa druge strane, nakon korišćenja utvrđenja rimska vojska bi sve spakovala i ponela sa sobom.

„Drvnu građu za palisade i kule jedinice su nosile sa sobom, baš kao i sve potrepštine i opremu za marširanje, ostanak na nekom mestu i borbu protiv neprijatelja. Prema tome, može se reći da se radilo o svojevrsnim pokretnim naseljima, specijalizovanim za vojne operacije i opstanak u neizvesnim i neprijateljskim uslovima. Kada bi boravak bio završen, sve bi se to rasklapalo, pakovalo i kretalo bi se dalje, a od nekadašnjeg utvrđenja ostajali su samo bedemi od nasute zemlje i rovovi. Ukoliko ih vojnici ne bi zatrpali pre pokreta“, rekao je Mihajlović.

Profesor je objasnio da su se periodi korišćenja ovakvih logora znatno razlikovali. Odnosno da su pojedini služili da bi se rimske trupe nakratko odmorile pre daljeg odlaska. Dok su druga mogla biti korišćena čitavu jednu deceniju, „ili višekratno u još većem vremenskom rasponu“.

Što se tiče logora u selu Kremna on u potpunosti odgovora jednom privremenom utvrđenju. Čak postoje i sačuvana upustva kako su se podizala ove vrste vojne postaje. Naime, to je ono što je pomoglo arheolozima da potvrde postojanje ovakvog logora u Srbiji.

„On se nalazi u neposrednoj blizini potoka, na zaravnjenom je terenu i udaljen od uzvišenja sa kojih bi neprijatelj mogao da gađa i ugrozi privremenu utvrdu“, objasnio je Vladimir.

Rimski logor u Kremnima je poseban iz više razloga

Utvrđenje na Trgovištu je najbolji “školski” primer privremenog “kampa za marš” koji je „neverovatno srećnim spletom okolnosti ostao sačuvan u celosti“. Jedan je od retkih lokaliteta iz rimskog perioda sa visokim stepenom očuvanosti. Najveći broj ovakvih lokaliteta pronađen je u Britaniji (oko 500), ali je jako mali broj dobro očuvan, odnosno njihovi delovi konstrukcije.

• Zbog velikih suša u Španiji izronio rimski vojni logor
• Arheolozi su otkrili antički frižider u rimskom vojnom logoru Novae u Bugarskoj

„Slično je i sa takvim nalazištima u Španiji, Nemačkoj, Slovačkoj, Sloveniji i Rumuniji. U preovlađujućem broju primera delimično ili potpuno su uništeni bedemi, rovovi, ulazi ili ulazne barikade, prvenstveno zato što su ovakvi ostaci jako osetljivi na zemljoradničke aktivnosti poput dubokog oranja, a da ne govorimo o građevinskim radovima.“

Namena privremenog utvrđenja

Postojanje privremenog utvrđenja na ovom mestu govori o određenim nemirima koji su postojali u unutrašnjosti provincije Dalmacije. Zapadni deo današnje Srbije je pripadao rimskoj provinciji Dalmaciji, osnovanoj u 1. veku. Nije jasna uloga logora na ovoj lokaciji gde ne postoji granica, niti je poznato veće naselje. Takođe, arheolog Vladimir ističe da logor nije bio tu ni zbog blizine bilo kog rudnika, jer nije ni reč o takvom terenu. Sa druge strane ne odgovara onoj vrsti utvrđenja koja je služila da bi se rimska vojska uvežbavala. Kao ni tipu utvrđenja za smeštaj prilikom izgradnje puta ili nekih drugih građevinskih radova.

Sve ovo navodi na mnoga pitanja o nameni utvrđenja i „otvara čitave nizove novih nedoumica i istraživačkih zagonetki što je glavna i najvažnija specifičnost “Trgovišta” u Kremnima“, rekao je Vladimir. 

Arheološka istraživanja u 2023. godini

Arheolozi su ove godine istražili središnji deo prostora utvrđenja kako bi otkrili koji se ostaci tamo kriju, da li ima tragova drvene arhitekture i slično.

„Iako smo priželjkivali da pronađemo ukope za stubove koji bi ukazivali da su ovde postojale čvrste građevine, što bi pak upućivalo na duže vreme upotrebe utvrđenja, to se nije dogodilo.“

Njihovi, dosadašnji rezultati istraživanja ukazuju da su, verovatno, unutar utvrđenja bili postavljeni šatori. Na to ukazuju sitni arheološki nalazi, poput malih ulomaka keramičkih posuda, zakivaka za obuću, gvozdenih klinova i drugih predmeta.

Takođe je uključeno flotiranje uzoraka zemlje kako bi pronašli biljne ostatke koji su korišćeni u ishrani ili lečenju i sakupili uzorke drveta za preciznije datovanje

Šta su arheolozi sve pronašli na lokalitetu Trgovište?

„Naime, ove godine nismo uspeli da pronađemo nijedan fragment fine rimske keramike koja je izrađivana u velikim grnčarskim centrima Italije, Galije i Mediterana, već isključivo pomenute ulomke. Za razliku od toga imamo mnoštvo fragmenata “neuglednih” posuda, a zanimljiva stvar sa njima je da imaju odliku prerimske grnčarske tradicije i da su gotovo sigurno proizvedene u lokalu. Bilo u neposrednom okruženju lokaliteta ili u širem arealu Kremanske kotline.“

Očigledno je da je vojna jedinica koja je boravila u kremanskom utvrđenju imala direktne kontake sa lokalnim stanovništvom. Možda su vojnici od lokalaca nabavljali grnčarske proizvode ili su bili angažovani za druge potrebe.

„Ova okolnost takođe pokazuje besmislenost podele na “čisto rimske” i “čisto domorodačke” lokalitete ili vrste predmeta budući da su životne prakse očigledno kombinovale različite kulturne obrasce i proizvode u zavisnosti od potreba, specifičnih situacija i sticaja okolnosti“.

U logoru su pronađeni retki predmeti, ulomci jedne staklene i jedne posude terra sigilata-e. Prema profesoru „oni su čuvani kao dragoceni lični predmeti, a verovatno su pripadali višim činovima poput centuriona“.

Pronađen je vrh gvozdene strelice ili vrh projektila za balistu. Ove godine su pronašli i gvozdenu pisaljku, odnosno stilus. „Pored toga što bi mogla da upućuje na legijsku kohortu – jer su legionari morali biti pismeni, ona rečito govori da su “mač i pero” nerazdvojiva kombinacija u rimskoj vojnoj veštini i delovanju.“

Na lokalitetu najviše ima gvozdenih zakivaka za obuću. To su mali ekseri koji su imali kombinovanu ulogu krampona i učvršćivača vojničkih sandala, verovatno dotrajalih vojničkih đonova.

Kako su arheolozi datovali ovaj logor?

Kada su prvi put arheolozi videli oblik logora na satelitskim snimcima, bilo im je jasno da se radi o ranocarskom periodu. Način gradnje utvrđenja od zemlje i drveta, sličnost sa lokalitetima u drugim delovima Rimskog carstva i pronađeni artefakti omogućili su im da datuju lokalitet u 1. ili 2. vek. Za sada nije pronađen nijedan novčić koji bi dao malo preciznije datume.

„Bez obzira na to, sama činjenica da se radi o zatvorenoj hronološkoj celini iz 1. veka je od izuzetnog značaja. S obzirom da su lokaliteti i slojevi iz tog perioda na središnjem Balkanu krajnje retki, a arheološka i istorijska znanja o njemu veoma skromna. Drugim rečima, iako nam je rimsko osvajanje u grubim crtama poznato, pojedinosti tog procesa su izrazito mutne ili potpuno izostaju pa utvrđenje u Kremnima može da se oceni kao mogućnost za vanredno dragocen uvid u ovu dinamičnu i prelomnu deonicu prošlosti“, istakao je Mihajlović.

Lokalitet se nalazi na privatnim posedima

Lokalitet Trgovište se nalazi na privatnim parcelama. Naravno, to nije predstavljalo nikakav problem za arheologe.

„Površina lokaliteta je izdeljena na nekoliko manjih privatnih parcela i to podužnom osom. Međutim, i vlasnici zemljišta i meštani Kremana uopšteno imaju neverovatno pozitivan i podržavajući odnos prema arheološkim istraživanjima i ekipi. Pored lokaliteta, glavni utisak na nas je ostavila upravo blagonaklonost stanovnika Kremana koji su veoma zainteresovani za ovo što radimo, obilaze nas, pružaju informacije i pomoć, donose osveženje i gostoljubivo nas prihvataju.“

Najveća sreća za arheologe jeste da se ne izvode zemljoradničke aktivnosti mehanizacijom, već je reč o pašnjacima koji se kose. Upravo je to ono što je spaslo bedeme.

Na naše pitanje da li je u planu da se istraži čitavo utvrđenje, što bi bila fenomenalna stvar za arheologe, ali i za javnost i turizam opštine Užice, profesor je rekao: “To bi bio idealan scenario budući da lokaliteti ovakve vrste, zbog srazmerno manje pokretnih nalaza nego na onima koji imaju trajni karakter, zahtevaju šira istraživanja kako bi se prikupilo dovoljno podataka relevantnih za interpretaciju i sagledavanje različitih aspekata i pitanja. U svakom slučaju, neophodno je proučiti bar još nekolicinu ključnih prostora kako bi se stekao odgovarajući uvid, a mi smo spremni da nastavimo sa iskopavanjima i zbog naučnih rezultata i zarad prezentacije lokaliteta opštoj javnosti.“