Na osnovu istorijskih izvora znamo od kojih bolesti su patili ljudi u srednjovekovnoj Srbiji. Međutim, za antropologe i arheologe to nije dovoljno. Zahvaljujući ostacima ljudskih skeleta, antropolozi mogu da utvrde sa kojim bolestima su se suočavali drevni ljudi.

Bioarheološka istraživanja drevnih populacija dopunjavaju naša saznanja o načinu i uslovima života prošlih zajednica, ali pre svega o njihovom zdravstvenom statusu i ishrani. Iako, mnoge bolesti ne ostavljaju tragove na skeletnim ostacima ili nisu u finaloj fazi razvoja kada ostavljaju tragove, postoje one patologije koje omogućavaju sagledavanje opšteg stanja kvaliteta života neke zajednice.

Životni standard u srednjem veku

Srednji vek je period u kome su harale brojne bolesti (kuga, lepra, sifilis, velike boginje i sl.), a ishrana tadašnjih stanovnika, čiji je najveći deo populacije činio seosko stanovništvo, bila je uglavnom bazirana na većem unosu ugljenih hidrata, a poslovi kojima su se bavili zahtevali su veću fizičku aktivnost (rad na polju, u rudniku).

• Najstarija hirurška intervencija na glavi

Životni standardi u srednjem veku nisu bili na zavidnom nivou. Gustina naseljenosti i zbijenost kuća, nehigijenski uslovi života, život u blizini ili sa domaćim životinjama ispod istog krova (ili u istoj prostoriji), širenje zaraza, težak fizički rad na polju, stalna ratovanja i velika smrtnost dece su neka od karakteristika srednjovekovnog načina života.

Takođe, postojala je podela društva na više i niže staleže, koja je podrazumevala razlike u očiglednom načinu stanovanja, dostupnosti hrane, ali i hrane obogaćene proteinima i vitaminima. Brojne studije pokazale su da je niži stalež uglavnom imao lošije uslove i kvalitet života, što se negativno odražavalo na njihov zdravstveni status. Suprotno, viši status imao je bolju ishranu, bogatu proteinima iz životinjskog mesa, mlečnih proizvoda, ali i veći unos vitamina iz voća i povrća. Boljom higijenom mogli su da spreče pojavu bolesti, ali i da ih leče budući da su na dvorovima postojali učeni ljudi i „lekari“.

• Ishrana u manastiru Studenica: arheološki dokazi
• Srednjovekovna crkva sa nekropolom u Dićima

Bolesti u srednjovekovnoj Srbiji

Bolesti koje su zahvatile stanovnike u srednjem veku u Srbiji, spadaju u one najgore, kao što su kuga, lepra (guba), besnilo, velike boginje. Zatim one malo manje opasnije, kao što su bolesti creva, šuga, malarija, kao i mnoge druge koje su zabeležene u istorijskim izvorima. Bez sumnje, ove bolesti, zajedno sa lošom ishranom i životnim uslovima, doprinele su kratkom životnom veku ljudi koji su tada živeli.

Velika smrtnost od kuge tokom 15. veka pogodila je i velike centre kao što su Novo Brdo, Rudnik i Srebrenica. Kuga se ponovo vratila Otomanskom opsadom Beograda 1456. godine. Pored kuge, konstantna opasnost pretila je od velikih boginja, koja je takođe ubila hiljade. Lepra je bila druga ozbiljna neizlečiva bolest srednjovekovnog čoveka, koja se završavala neizbežnom smrću. Često su kolonije obolelih od lepre bile pozicionirane u blizini manastira.

Međutim, ove posebne bolesti (npr. kuga) napadaju samo meka tkiva i ne ostavljaju skeletne dokaze o njihovom prisustvu. Od zaraznih bolesti koje pogađaju skelet, u srpskim istorijskim dokumentima ima svega nekoliko zabeleženih. Venerični sifilis i način njegovog prenošenja pominje se prvi put u 15. veku u srpskom prevodu latinskog farmakološkog teksta Liber de simplici medicina dictus Circa Instans.

Što se tiče porekla sifilisa, postoji više teorija. Među prvim jeste da je Kolumbo sa svojom posadom, nakon otkrića Amerike, doneo sifilis u Evropu. Druga pretpostavka je da je sifilis već postojao u Evropi, a da ga je Kolumbo preneo u Ameriku. Dok je treća pretpostavka da je bolest postojala pre Kolumba i u Starom i u Novom svetu.

• Istraživanja su otkrila gde je sahranjen i kako je umro despot Stefan Lazarević

Endemska malarija i njeno lečenje opisani su u Hilandarskom medicinskom kodeksu, medicinskom rukopisu napisanom u 14–15. veku. U ovoj istoj hronici se spominje da je guba na Balkan došla pre 9. veka, a od 1406. godine u srednjovekovnoj Srbiji osnovane su mnoge bolnice za gubavce.

Neki od arheoloških i antropoloških primera:

Crkva Svetog Jovana u Studenici-ktitorski grob

Tokom 2012. godine obavljena su reviziona iskopavanja u crkvi Svetog Jovana u Studenici. Tom prilikom podignuti su skeletni ostaci iz ktitorskog groba uz južni zid zapadnog traveja. Antropolog Nataša Miladinović-Radmilović obavila je antropološku analizu skeleta. Od ozbiljnijih oboljenja je zapažen ankliozirajući spondilitis koji prvo zahvata kičmeni stub, karlicu, pa potom ostale zglobove. Bolesnik ima bolove, otežano disanje i kretanje. Etiologija ove bolesti još uvek nije razjašnjena.

Turska crkva u selu Gornji Lazac kod Kraljeva

Skeletni ostaci na ovom lokalitetu datovani su u XII-XIII i XV-XVI veka. Reč je o 12 individua. O lošem dentalnom zdravlju svedoče kamenac i karijes. Osteoartritične promene uočene su kod tri individue. Kod četriri individue kosntantovane su promene izazvane krvnim poremećajima, a kod dve metaboličke promene u vidu skorbuta (nedostatak vitamina C). Infektivna oboljenja, odnosno moguće prisustvo treponeme (sifilisa), zabeleženo je kod jedne individue. Iako mali uzorak, paleopatološka slika je jasna i ukazuje lošu na ishranu i higijenske uslove koji su pogodovali prisustvu crevnih parazita i drugih infekcija.

Rezultati antropoloških analiza na srednjovekovnim skeletima

Među najčešćim patologijama u srednjovekovnoj Srbiji javljaju dentalna oboljenja i to karijes i veliki broj zaživotno izgubljenih zuba. Potom ih prate degenerativne promene na zglobovima i prelomi kostiju, kao i metabolički poremećaji, zatim promene izazvane krvnim poremećajima i uglavnom se na poslednjem mestu javljaju infektivna oboljenja (specifična (npr. tuberkuloza, sifilis, lepra) za koje se zna uzrok i nespecifična za koje se ne zna).

• Arheologija pruža dokaze za pandemije koje su se dogodile u prošlosti

Velika učestalost dentalnih oboljenja ukazuje na nisku stopu oralne higijene, ali se može objasniti činjenicom da su srednjovekovne populacije svoju ishranu bazirale uglavnom na ugljenim hidratima

Što se tiče nekih metaboličkih poremećaja koji ostavljaju tragove na lobanji i dugim kostima u vidu sitnih rupica, uglavnom se njihov nastanak dovodi u vezu sa lošim higijenskim uslovima, promenama u nutricionim navikama, ishranom siromašnom gvožđem i sl.

Degenerativne promene na zglobovima ukazuju na intezivniji fizički rad ljudi. Poznato je da su se srednjovekovni ljudi od malih nogu bavili težim fizičkim poslovima. Određenim poslovima su se bavile žene i muškarci, što je dovodilo do različitih bolesti zglobova kičme, kukova, ruku ili nogu.

Na osnovu rezultata istraživanja može se zaključiti da je reč o tipičnim poljoprivrednim zajednicama čiji patološki profil ukazuje na teške i loše životne standarde.

Tekst je korigovana verzija master rada autora sajta: ANTROPOLOŠKA ANALIZA LJUDSKIH SKELETNIH OSTATAKA IZ OBLASTI RUDNIKA: LOKALITET ĐURINE ĆELIJE (XV-XVII VEK)