Arheološka istraživanja na lokalitetu Arčinovica, između Trstenika i Kruševca, donela su otkriće arheoloških nalaza iz različitih epoha. Posebno se ističu nalazi i naselje iz ranog srednjeg veka, a koji nisu dovoljno arheološki istraženi u Srbiji.

Arheološki lokalitet Arčinovica nalazi se na razmeđu trsteničke i kruševačke opštine – zapadni deo lokaliteta pripada  Selištu (Trstenik), a istočni Bojincu (Kruševac). Lokalitet se nalazi 800 metara severno od toka Zapadne Morave.

Arčinovica je registrovan kao nalazište 2021. godine prilikom arheološkog nadzora na trasi Moravskog koridora, odnosno autoputa Pojate-Peljina (Koridor E-761).

„Na izoranim parcelama pronađeno je dosta ulomaka grnčarije različite hronologije. Kako bi se utvrdio karakter lokaliteta najpre su preduzeta sondažna istraživanja 2022. godine, koja su pokazala njegov višeslojni karakter i ekstenzivno prisustvo arheoloških celina na većoj površini“, rekla je dr Milica Radišić sa Arheološkog Instituta za portal.

Novo arheološko nalazište Arčinovica

Arheolozi su tada istražili nekoliko objekata iz antike i srednjeg veka, i jedno praistorijsko vatrište. To je pokazalo da se na Arčinovici nalazi arheološko nalazište iz različitih perioda. Na osnovu rezultata istraživanja Zavod za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu je propisao sistematska istraživanja čitave zone lokaliteta ugrožene izgradnjom autoputa, na površini od oko 3 hektara.

Arheološke radove je sprovodio Arheološki institut iz Beograda, u periodu od marta do avgusta ove godine. Rukovodioci istraživanja bili su dr Vojislav Filipović, dr Ivan Bugarski i dr Milica Radišić. Iskopavanja su obavljena u saradnji sa kolegama iz Narodnog muzeja u Kruševcu: Marin Bugar, dr Ljubiša Vasiljević i Milica Miladinović. U stručnoj ekipi je bilo nekoliko mladih arheologa sa tek stečenim diplomama i nekoliko studenata arheologije.

Radovi na terenu su često usporeni zbog vremenskih prilika. Sa jedne strane arheolozi moraju da prekinu sve radove, a onda kada se vrate na teren naiđu na blato, jame ispunjene vodom i slično. Ukoliko, kao što to je ovde bio slučaj, arheolozi prekinu radove zbog velikih padina nekoliko nedelja, onda čitav lokalitet bude ponovo prekriven vegetacijom i neophodno je ponovo očistiti i definisati ivice objekata.

„Međutim, najtežu okolnost predstavlja činjenica da je na Arčinovici dosta visok nivo podzemnih voda, što znači da se prilikom pražnjenja ukopa, već na nekih 30 cm dubine, pojavljivala voda koja je ometala istraživanje situacija do kraja/dna. Vodu smo crpeli pumpama ili ručno, kofama, a u danima sa visokim temperaturama, uspevali smo da dovršavamo ukope kada se iz njih povuče voda“, rekla nam dr Radišić.

Šta su sve arheolozi otkrili na Arčinovici?

Arheološkim iskopavanjima arheolozi su istražili oko različitih 70 objekata, koji su bili stambenog ili ekonomskog karaktera lake konstrukcije iz praistorije, antike i srednjeg veka.

„Na Arčinovici je dokumentovan i jedan grob, koji je presekao ranosrednjovekovnu kuću. U grobu nije bilo nalaza tako da ga trenutno ne možemo bliže datovati, osim činjenice da je mlađi od 10. veka.“

Objekti iz mlađih metalnih doba, su uglavnom devastirani. Ostaci grnčarije su zabeleženi u onom delu lokaliteta gde su evidentirani objekti iz srednjeg veka. Prema dr Radišić to je pokazatelj da je praistorijsko naselje uništeno naseljavanjem ljudi u srednjem veku u središnjem i zapadnom delu lokaliteta.

Sledeći horizont pripada antičkom periodu, a on je datovan, pre svega novčićima u 3-4. vek. Pronađeni su predmeti svakodnevne upotrebe (gvozdeni alat, bronzani nakit, kao i predmeti od kostiju i grnčarske posude). U jednom većem objektu pronađena je peć za pečenje grnčarije.

„Keramički materijal čine lonci, zdele, tanjiri, poklopci, krčazi, … Bilo je i nalaza metalne šljake koja svedoči o obradi rude gvožđa u antičkom periodu. Na lokalitetu su nalaženi komadi rimskog građevinskog materijala (opeka i tegula) u ispunama ukopa, ali nije posvedočena čvrsta arhitektura. Tek nekoliko zona sa krupnim kamenom, koji deluju kao ostaci suhozida, ukazuju na nekakve „zidove“ između objekata od lake drvene građe“, objasnila je dr Radišić.  

Na lokalitetu otkriveni ostaci iz dva perioda srednjeg veka

Posebno je na Arčinovici značajno otkriće 20 objekta iz 8-10. veka. Arheolozi, za sada, preliminarno datuju nalaze. Takođe, postoji poznija faza iz 11-12. veka, koja je isto preliminarno datovana na osnovu grnčarije.

„Istraženi srednjovekovni ukopi predstavljaju mahom ovalne izdužene jame, 50-70 cm dubine. To su bile poluzemunice za život koje su bile natkrovljene nekakvom drvenom konstrukcijom, od koje se katkad sačuvaju otisci jama za studove (ili je stubove podupiralo krupno kamenje). U nekolicini srednjovekovnih objekata, ili u njihovoj neposrednoj blizini, pronađena su kružna vatriša ili peći sa delovima kalota.“

Jedan od objekta je služio za pripremu hrane. U njemu su otkrivena dva velika vatrišta, jedan do drugog. Unutar objekta se nalazila ogromna količina životinjskih kostiju krupne divljači (divlja svinja, srndać).

• Zaštitna arheološka istraživanja na lokalitetu Mogila-Cigansko brdo donela su interesantna otkrića
• Otkrivenо naselje i nekropola Sarmata tokom zaštitnih arheoloških istraživanja u opštini Novi Kneževac

„U srednjovekovnim objektima je nađena veoma lepo dekorisana grnčarija, koja se stilski razlikuje od objekta do objekta (što je veoma interesantno). Preovlađuju lonci za kuvanje, crepulje, pržulje i ima malo vršnika. Uočili smo i nešto luksuzne keramike – fragmente narandžasto pečenog krčaga iz bugarskog ili vizantijskog radioničkog kulturnog kruga, što znači da je ova slovenska zajednica uz Moravu – Srbi, imala kontakte sa kulturama okruženja“, objašnjava Milica.

Skromna privreda Srba u uz Moravu

Arheologe je iznenadio nedostatak metalnih predmeta. Ove godine su našili samo na jedan gvozdeni noža i jedan komad bronzane trake. Prošle godine su isto pronašli nož. Dr Radišić smatra da možda metal nije bio tako lako dostupan i puno korišćen. Sa druge strane, možda je bio u upotrebi, ali i recikliran.

U nekim objektima su oktrili ostatke gvozdene šljake i jedan predmet koji podseća na livačku posudu. To ukazuje da je postojala obrada metala i u srednjem veku. „U objektima se još nalaze oštrači od kamena ili sekundarno upotrebljene rimske opeke, kao i koštana šila i oplate, nekada veoma lepe dekoracije.“

„Dakle, ta populacija Srba, naseljena uz Moravu, imala je skromnu privredu. Većinu kućnog mobilijara i predmeta za svakodnevnu upotrebu su pravili od drveta koje se nije očuvalo. Poznato je, iz istorijskih izvora, da je glavna sirovina za život Slovena bilo upravo drvo.“

Kako to inače biva u arheologiji, pored obrade pronađenog materijala, uzeti su uzorci za flotaciju kako bi dobili podatke i biljnom svetu. Životinjske kosti biće uzorkovane i poslate na analizu 14C, kako bi dobili preciznije datume.

Stanje istraženosti srednjeg veka u Srbiji

Inače, oblast istraživanja dr Milice Radišić je rani i puni srednji vek Balkana i centralne Evrope. To je period od 7. do 12. veka. Hteli smo da saznamo nešto više i o tome, kao i istraženosti arheoloških lokaliteta iz prednemanjićkog perioda na teritoriji Srbije.

„Moje doktorsko istraživanje ticalo se tzv. bjelobrdske kulture u Vojvodini, koja predstavlja arheološko nasleđe iz doba doseljavanja Mađara i formiranja njihove države u Karpatskoj kotlini. U tom delu Srbije su procesi i kulturno-društveni razvoj populacija u srednjem veku bili različiti od onoga koji se odvijao na Balkanu, južno od Save i Dunava. U Vojvodini je istražen veliki broj ranosrednjovekovnih lokaliteta, ali ona još uvek nisu objavljena. Kolege koje tamo rade provode skoro celu godinu na terenima i nemaju vremena za pisanje i publikovanje, nažalost.“

Južno od Save i Dunava za sada je dokumentovan i arheološki istražen izuzetno mali broj lokaliteta sa tragovima naselja iz prednemanjićkog perioda, koja su bila podignuta u rečnim dolinama.

„Imamo arheološka saznanja o tome da su rani Srbi u jugozapadnoj Srbiji, kao i neki drugi Sloveni u Podunavlju, zaposedali rimske tvrđave i koristili ostatke arhitekture da se tu nastane. Međutim, nemamo podatke o selima na otvoremom prostoru – koja je bila njihova veličina, čime su se bavili ti ljudi, kakva je bila dinamika života i sl.“

Koliko je značajna Arčinovica?

Milica ističe da je zato Arčinovica izuzetno značajna, jer prvi put imaju objekte iz ranog srednjeg veka u Zapadnom Pomoravlju. Iako deluje da je broj objekata mali, ukupno ih je 20, za arheologe je to dobar uzorak.

„Ovi objekti se nalaze u nekakvim pravilnim nizovima i na približno sličnom rastojanju što ukazuje na organizaciju naselja. Utvrdili smo da se lokalitet širi na površine koje nisu ugrožene izgradnjom Koridora. Tako da mi planiramo, u saradnji sa kolegama iz Kruševca, da konkurišemo kod Ministarstva kulture za sredstva. Onda bismo u narednom periodu nastavili istraživanja“, kaže Milica.

Ona smatra da je vreme da se probudi naša srednjovekovna, odnosno nacionalna arheologija „jer je od izuzetne važnosti istraživanje najranije prošlosti Srba i širenje srpske kneževine ka unutrašjosti Balkana.“