Arheološka istraživanja na Rudniku sprovode se skoro 160 godina. Upravo su tu i započeta prva arheološka istraživanja u Srbiji i velika otkrića bitna za srpski srednji vek. Ove godine su arheolozi istraživali dva lokaliteta, jedan iz rimskog doba, a drugi iz srednjeg veka.

Rudnik je oduvek privlačio pažnju istraživača, jer su se na tom mestu smenjivale mnoge kulture i mnogi narodi koji su za sobom ostavili tragove svog prisustva. Prvi put se u istorijskim zapisima Rudnik spominje za vreme vladavine kralja Dragutina u 13. veku. Krajem 19. veka započinju arheološka istraživanja.

Savremena arheološka istraživanja na Rudniku, već dugi niz godina, obavljaju Muzej rudničko-takovskog kraja u Gornjem Milanovcu i Odeljenje za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Arheološki tim od samog početka čine dr Dejan Radičević, docent na Odeljenju za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, Ana Cicović, muzejski savetnik Muzeja RTK, i arheolozi Jelena Marjanović i Mirko Vranić.

Istraživanja su finansirana sredstvima Ministarstva kulture Republike Srbije i lokalne samouprave.

Nova arheološka istraživanja na Rudniku

U ovogodišnjoj arheološkoj kampanji arheolozi su istraživali na dva lokaliteta iz različitih perioda. Prvi je iz rimskog perioda, a drugi iz srednjeg veka.

„Radilo se na jednom rimskom nalazištu, datovanom u 2-3. vek. Na lokalitetu Grabak smo otkrili utvrđenje koje je štitilo objekte za sabiranje rude, kao i jednu građevinu većih dimenzija“, rekla je za portal Ana Cicović, arheolog i muzejski savetnik RTK.

„Cilj istraživanja na lokalitetu Misa je bio da se ustanovi postojanje starijeg, srpskog srednjovekovnog naselja ispod ostataka iz turskog perioda. U neposrednoj blizini džamije otvorili smo dve sonde. U jednoj su pronađeni sporadični pokretni nalazi koji potiču iz srednjovekovnog perioda, dok smo u drugoj otkrili ostatke turskog kupatila (hamama).“

Turska javna kupatila ili hamami su kod nas postojala u vreme Osmanskog carstva i bila su poput današnje saune. Pored toga što su hamami služili za vođenje brige o higijeni, takođe su bili mesto druženja.

„Hamami su se obično sastojali iz nekoliko prostorija, a jedna od njih je bila ložionica. Vreli vazduh zagrejan u ložištu usmeravan je ispod poda gornje prostorije. Pronašli smo ostatke i hipokausta – zidanog stupca koji je bio u sklopu podnog sistema za grejanje hamama“, objasnila je Ana.

Velika otkrića na Rudniku

Poslednjih godina je na Rudniku znatan broj predmeta privukao veliku pažnju stručne, ali i šire javnosti. Među prvim predmetima koji je se našao u žiži javnosti jeste matrica za izradu medaljona na peharu koji je namenjen knezu Lazaru sa heraldičkim simbolom i natpisom.

Dalje Ana spominje set tegova za merenje plemenitih metala. Ovaj set je bio precizan i neophodan alat za merenje.

Na Rudniku je rudarska delatnost bila nezaobilazna od praistorije pa sve do srednjeg veka. Prvi put se Rudnik spominje u istorijskim izvorima 1293. godine u vreme vladavine kralja Dragutin, a onda i u dubrovačkim izvorima 1296. godine.

• Pronađen srpski srebrni novčić kralja Dragutina u srednjovekovnoj tvrđavi Rusokastro u Bugarskoj
• Potraga za dvorom kralja Dragutina u Debrcu donela neočekivane rezultate

Prva kovnica novca je upravo tu i formirana kada kreće proizvodnja ćiliričnog dinara kralja Dragutina. Kasnije se vladari smenjuju na Rudniku.

Nezaboravni nalaz koji je prošle godine bio aktuelna arheološka tema u medijima jeste mermerna nadgrobna ploča vlastelina Žarka iz vremena Kneza Lazara. Ispod nje se nisu nalazili ljudski skeletni ostaci.

„Ali kada govorimo o Rudniku, najviše pažnje privlače građevine koje su do sada istraživane. Pored crkvi, to su objekat sa dva ulaza ukrašen živopisom po ugledu na freske iz Visokih Dečana, zatim vrlo specifična i još neodgonetnuta funkcija građevine sa kanalima koji su postavljeni u zidove i dozidanom kupolom, objekat sačuvan u zoni podruma sa drenažnim kanalima, ovogodišnji hamam…“, priča Ana Cicović.

Počeci istraživanja na Rudniku

Kako je sve počelo sa istraživanjima na Rudniku, objasnila nam je Ana. Uskoro se bliži 160 godina od istraživanja na Rudniku. Taj datum je bitan jer tada počinju i prva arheološka istraživanja u Srbiji.

„Na jugozapadnoj strani Velikog Šturca, otkriveni su 1865. godine ostaci antičkog hrama. Tom prilikom su preduzeta prva organizovana arheološka iskopavanja u Srbiji kojima je rukovodio dr Janko Šafarik, tadašnji čuvar Narodnog muzeja u Beogradu. Počasna ploča, prvobitno je bila postavljena iznad ulaza u hram posvećen Majci zemlji (Terra Mater), zaštitnici rudnika i rudara. Sada je nalazi u Narodnom muzeju Srbije u Beogradu.“

Potom je u okviru Arheološkog instituta u Beogradu pokrenut 1980-ih godina naučno-istraživački projekat „Arheološka istraživanja starog rudarstva na Rudniku u praistoriji, antici i srednjem veku“. Nakon rekognosciranja 1980. godine, već 1985. do 1989. istraživanja prerastaju u sondažna ispitivanja.

„Tom prilikom su arheološki sondirani objekati starog rudarstva i metalurgije, zatim ostaci turske tvrđave i džamije na lokalitetima Gradovi i Misa, kao i ruševine tvrđave Ostrvica.“

Istraživanje lokaliteta iz različitih perioda

U neko isto vreme, u organizaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu, započeta su i istraživanja srednjovekovnih spomenika na području sela Majdan. Tamo su arheolozi iskopali utvrđenje na lokalitetu Gradina i ostatke crkava u Krasojevcima, Jazinama i Jankovićima.

Nakon pauze od dve decenije, Muzej rudničko-takovskog kraja, u saradnji sa Odeljenjem za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, obnovio je 2009. godine arheološka istraživanja na Rudniku.

„Do sada je istraživano na devet lokaliteta koji su datovani od dolaska Rimljana na ove prostore do pada pod tursku vlast“, rekla je Ana.

Takođe, poznato je da se sistematski na Rudniku istražuje i praistorijski lokalitet Prljuša-Mali Šturac u okviru projekta „Prospekcija Malog Šturca: istraživanje praistorijskog rudarstva“. Njega sprovodi Arheološki institut u Beogradu, u saradnji sa Muzejom rudničko-takovskog kraja. Više o tome: Praistorijski rudnik na lokalitetu Prljuša, Mali Šturac na planini Rudnik-arheološka istraživanja