Iako je u poslednjih 100 godina otkriveno na hiljade figurina vinčanske kulture, njihova namena je ostala misterija za arheologe. Ukrasi na pojedinim figurinama naveli su arheologe da pretpostave da se tu radi o odevenim predmetima, nakitu, tetovažama i da je na njima predstavljena “moda” drevnih ljudi.

Figurine predstavljaju vredna umetnička dela vinčanske kulture.

Jedno od najupečatljivijih umetničkih ostvarenja neolitske epohe jeste svakako figuralna plastika koje ima tokom svih faza vinčanske kulture (5300-4500.g.p.n.e.).

Zahvaljujući vinčanskim figurinama vinčanska kultura je postala prepoznatljiva širom sveta. Još sa prvim iskopavanjima Miloja Vasića (1908-1934) otkriveno je više od hiljadu figurina. U sledećim decenijama i sa novijim iskopavanjima, koja traju od 1998. godine, broj ovih predmeta se značajno uvećao.

Vinčanske figurine pronalažene su na različitim mestima u naseljima: u kućama, izvan njih, u skladištima, otpadnim jamama, u rovovima, ali nikada u grobovima. Kroz različite forme i stilizacije, figurine otkrivaju detalje o odelu, nakitu, frizurama ili fizičkim odlikama pojedinca.

Iako su figurine bile prisutne, skoro, svuda, što se tiče funkcionalnog i spiritualnog karaktera figurina ta tema u arheologiji ostaje i dalje otvorena.

Kako izgledaju vinčanske figurine?

Vinčanske figurine su prepoznatljive po licima koja imaju ugaonu formu, oči nisu uvek bile istaknute, nos je uvek bio prisutan, a usta nikada nisu bila urezana. Neke figurine su u stojećem položaju, a ređe ima onih su koje “sede”. Vremenom se na figurinama, verovatno nakon prakse i sa namerom, posvećivalo više pažnje, pa se tako javljaju raznovrsne forme, načini ukrašavanja i drugačije predstavljaju detalji.

• 4 jedinstvene neolitske figurine sa teritorije Srbije
• Dečiji otisci prstiju na predmetima vinčanske kulture

Na nekim “ženskim” figurinama urezane su frizure, suknje, haljine i tetovaže. Takvih figurina ima na raznim vinčanskim lokalitetima. Stoga su one poslužile za potencijalne rekonstrukcije u kojima su predstavljene žene iz neolita obučene u suknjama, različitih frizura, sa tetovažama na licu ili ramenima.

Šta je to što dodatno ove figurine čini interesantnim i mističnim? Još jedna karakteristika vinčanskih figurina jesu perforacije na temenima, stilizovanim rukama, iznad spoljašnjih uglova očiju, a nekad i na bokovima. Te perforacije su izuzetno male, ne više od 1 mm u prečniku. Verovatno su izrađene kao dekoracija na figurini ili kako bi se nešto za njih zakačilo ili zbog nečeg trećeg, a nama nepoznatog.

Jedna zanimljiva pretpostavka jeste da su perforacije služile kako bi se minijaturna odeća za njih prikačila i time bi figurina bila “obučena”. Dok su u predelu ramena vlasi kose mogle biti provučene i time bi se figurine možda dovele u vezu sa pravim članovima vinčanske zajednice ili sa likovima predaka. Naravno, sve su ovo prepostavke za koje, još uvek, nema dokaza.

Figurine sa Pločnika

Čuveno neolitsko nalazište Pločnik, nalazi se 27 km zapadno od Prokuplja, u istoimenom selu. Lokalitet se datuje negde oko 5300-4600/4500. g.p.n.e. Poznat je po tome što su na njemu pronađeni najstariji tragovi metalurgije bakrom na svetu. Do njegovog otkrića došlo se slučajno 1927. g. prilikom zemljanih radova na izgradnji železničke pruge. Pronađeni arheološki materijal je tada prosleđen Narodnom muzeju u Beogradu, nakon čega otpočinju arheološka istraživanja. Prvom kampanjom iskopavanja rukovodio je Miodrag Grbić.

Značajan broj antropomorfnih figurina je pronađen u Pločniku. Na nekima ima naglašenih polnih elemenata, dok na drugima nema. Kod ženskih figurina primećeno je da su uglavnom stojeće i sedeće, a jedna figurina je bila sedeća na prestolu. Od 46 ženskih figurina kod polovine je primećeno da imaju predstave odevnih predmeta, nakita ili tetovaža.

Na figurinama su predstavljene žene sa kratkim suknjama i razgolićenih grudi, sa ukrasima u kosi ili na rukama.

• Mezolitska “moda” na Vlascu pre 9,000 godina bila je jedinstvena

Zanimljivo je to da se kod figurina sa prikazanim frizurama možda može steći predstava o tadašnjoj “modi”. Najčešći su primerci sa urezanim pramenovima koji se spuštaju niz vrat. Takođe su zastupljeni primerci sa frizurama zavijenim u punđu, gde se često sreće niz perforacija verovatno u svrhu dodavanja dekorativnih detalja poput ptičjih pera.

Jedna od figurina sa Pločnika ima upečatljivo modelovanu frizuru sa jasno istaknutim dredovima.

Od ostalih dekorativnih elemenata na kosi primetni su primerci sa prikazima traka, marama ili sa plastičnom dekoracijom u vidu niza sa kuglastim protomima.

“Moda” sa neolitskih lokaliteta Selevac i Medvednjak

Pre par godina na više lokacija u Srbiji gostovala je izložba “Između kostima i ornamenata” Narodnog muzeja u Smederevskoj Palanci. Na izložbi su bile prikazane neolitske antropomorfne figurine sa lokaliteta Selevac i Medvedenjak, a autori izložbe su pokušali posetiocima da prikažu kako dekoracije na figurinama predstavljaju odeću, frizuru i nakit. Odnosno, da otkriju svakodnevni život neolićanki.

Odeća na figurinama je bila od one proste do bogato dekorisane sa fantastičnim frizurama, a sastojala se iz dva dela. Radi se o dugim ili kratkim suknjama. Ostaci boja (crvena, bela i crna) dodatno pojačavaju utisak.

Ove pretpostavke kod kojih dekoracije ili urezi na figurinama mogu da predstavljaju odevene predmete, frizure, nakit ili čak tetovaže su zanimljive. Iako to još uvek nije zvanično potvrđeno, ostaje nam da maštamo i zamišljamo kakva je bila “moda” žena u vinčanskoj kulturi.

Izvori ilustracija: Milojević i dr. 2019 i Između kostima i ornamenata: antropomorfne figurine vinčanske kulture