Belovode je naselje vinčanske kulture koje se datuje od 5350-4600. godine pre n.e. Lokalitet se nalazi u istočnoj Srbiji, tačnije u ataru sela Veliko Laole u opštini Petrovac na Mlavi. Analize bakra su potvrdile najstarije datume i dokaze metalurgije ovom rudom u Evropi.

Kao naselje je nastalo oko izvora Velika Belovoda, iz kojeg ističe istoimeni potok, po čemu je čitav predeo dobilo ime.

Istraživači na Belovodama

Naselje je prvi put 1954. godine otkrio profesor gimnazije Nikola Krstić koji je bio višegodišnji saradnik Narodnog muzeja u Požarevcu. Po zadatku je često puta obilazio teritoriju Petrovca na Mlavi prikupljajući arheološki materijal.

Nakon profesora Krstića, krajem  osamdesetih godina lokalitet obilazi kustos Narodnog muzeja u Požarevcu, Dragan Jacanović. Koji je preliminarno utvrdio granice i hronološki okvir. Sistematska iskopavanja na Belovodu započinju u okviru projekta Arheometalurgija vinčanske kulture 1994. od strane Narodnog muzeja u Beogradu pod rukovodstvom arheologa Dušana Šljivara. Šljivar izdvaja četiri stratigrafsko-hronološke faze- Belovode A-D, koje delimično odgovaraju periodizaciji vinčanske kulture M. Garašanina. U periodu od 2012-2013. godine obavljeno je nekoliko arheoloških kampanja sa kolegama sa Univerziteta u Kardifu.

• Arheološki lokaliteti Medvednjak i Staro Selo-Selevac
• Misterija sahrana iz vinčanske kulture
• Grupna grobnica ili mesto neolitskog zločina na lokalitetu Vinča-Belo Brdo

Prema geomagnetskim snimcima, veličina neolitskog naselja na Belovodu je oko 90 hektara, a do sada je istraženo oko 600 m² površine sa ukupno 19 sondi. Na ovoj istraženoj površini dokumentovani su brojni ostaci građevinskih horizonata naselja, vatrišta, pepelišta i jama. Naselje je bilo okruženo rovovima, što Belovode svrstava u grupu kasnoneolitskih naselja  koji su bili ograđeni (Stubline, Oreškovica, Drenovci i u novije vreme Srednje Polje u Bradarcu kod Aleksinca).

Arhitektura objekata u naselju

Uvid o organizaciji naselja na Belovodu pružila su sistematska istraživanja, ona ukazuju na spaljeni horizont koji se vezuje za poslednju fazu kasnoneolitskog života i obuhvata objekte građene od pletera i lepa. Građevine stambenog i ekonomskog karaktera imale su podnu konstrukciju od horizontalnih poređanih drvenih oblica, sa postavljenom podnicom od gline pomešanom sa slamom i plevom. Masivne drvene grede činile su temelje konstrukcije ukopavane u zemlju, između njih raspoređeni manji stubovi opleteni prućem i oblepljeni blatom. Krov je bio dvoslivan od lakog materijala, poput slame ili trske. 

Arheološki nalazi

Na podu ovih objekata-kuća, pronađene su posude koje su korišćene za pripremanje, konzumiranje, skladištenje i serviranje hrane i pića, žrvnjevi i razne kamene i koštane alatke, sekire, kremeni noževi, tegovi, pršljenci, ukrasni predmeti od malahita, nešto manje antropomorfnih i zoomorfnih figurina. Veliki broj prikupljenih artefakta svedoči o raznim specijalizovanim aktivnostima koje su stanovnici Belovoda praktikovali. Pored specijalizovanih aktivnosti u naselju Belovode vršene su i ritualne aktivnosti, to znamo na osnovu ostataka antropomorfnih, zoomorfnih figurina, žrtvenika, prosopomorfnih poklopca i amuleta.

• Vinčanska figurina “blizanci” sa Gomolave
• Arheološki dokazi o najstarijoj poznatoj upotrebi kozmetike u Evropi

Vinčanske figurine

Antropomorfne figurine su tradicionalno predstavljene kao boginje majke, kao dominacija u kultu plodnosti. Formirane su u sedećem i stojećem stavu, sa detetom u naručju i sa dve glave. Imaju  lice, naglašenu frizuru i odeću. Što se tiče ženskih figurina one imaju veću dominaciju u odnosu na muške figurine koje su jako retke i to sa anatomskim obeležijima hermafrodita.

Zoomorfne figurine za razliku od antropomorfnih figurina su realistično predstavljene, na Belovodu je pronađen objekat 3, koji je ujednom i najbolja očuvana celina u kojoj su pored tri kalotaste peći, jednim vatrištem i celih posuda raspoređenih okolo, pronađen je i interesantan nalaz od četiri zoomorfne figurine – dva bika, krava i tele. Ova grupa nalaza definiše objekat kao ritualnu površinu. U kasnoneoliskim naseljima Balkana, najzastupljenije su zoomorfne figurine sa predstavom govečeta koja takođe ukazuje na plodnost.

Amuleti

Amuleti su perforirani predmeti koji su nošeni oko vrata ili pojasa, kako bi čuvali od magije i zlih sila onog koga nosi. Sa druge strane postoji verovatnoća da su korišćeni za izradu tekstila, da su imali funkciju tega za razboj.

Metalurgija bakrom

Ono po čemu se lokalitet Belovode izdvaja od drugih istovremenih naselja jeste prisustvo malahita (karbonatni mineral), koji se javlja skoro u svim stratigrafskim fazama naselja.

Prisustvo kamenih batova ukazuju na korišćenje u rudarskim aktivnostima, kao i keramički kalup za livenje dleta. Odatle istraživačima ideja da se na Belovodu odvijala intezivna metalurgija. Fizičko-hemijske analize dela uzoraka sa Belovoda pokazala su i naučno verifikovala najstarije topljenje bakarne rude, odnosno bakra, tokom gradačke faze vinčanske kulture, na prelazu iz 6. u 5. milenijum stare ere.

Ovo su, za sada, najstariji datumi i dokazi o metalurgiji bakra na evropskom prostoru.

---

Uredila: Maja Miljević-Đajić